Biografie

© Jerzy Andrzej Chmurzyński (j.chmurzyński@nencki.gov.pl)


ARYSTOTELES ZE STAGIRY

Arystoteles ze Stagiry, zwany też dlatego Stagirytą (384-322 prz. Chr.), jeden z najwybitniejszych najwszechstronniejszych zmyślicieli greckich, filozof i badacz, uczeń i krytyk Platona (właśc. Arystoklesa, 427-347 prz. Chr., ucznia Sokrate­sa, 469-399 prz. Chr.), założyciel tzw. szkoły perypatetyków od tego, że jej uczestnicy dyskutowali przechadzając się gr. peripate:tikós _przechadzający się_; był nauczycielem Aleksandra Wielkiego (356-323 prz. Chr.). W filozofii był pierwszym i naj­ważniejszym przeciwnikiem Platona występując przeciw jego teorii idei; w tzw. _pierwszej filozofii_ (później nazwanej metafizyką, gdyż w wydaniu Andronikosa z Rodosu w I w. po Chr. umieszczono ją po fizyce gr.: [ta] metá [ta] fysiká _te [księgi], które następują po przyrodniczych_) głosił tezę, że Bóg jest istotą doskonałą, czystą myślą. W etyce i polityce uważał że szczęście jest celem człowieka, a drogą do jego osiągnięcia pielęgnowanie cnót (inaczej _dzielności_, gr. areté:, łac. vírtus). Za podstawę wszystkich nauk uważał logikę, a sylogizm za wzór poprawnego rozumowania; był też twórcą systemu logiki modalnej, prekursoren teorii definicji i rozumowania; autorem klasycznej definicji prawdy, praw sprzeczności i wyłączonego środka, zasady złotego środka w etyce. Stanowisko Arystotelesa było próbą połączenia realizmu i empiryzmu, racjonalizmu i sensualizmu, a także idealizmu i materializmu (tzw. hylemorfizm czyli koncepcja substancji złożonej z biernej materii i aktywnej formy).

Jak na tak odległego w czasie uczonego, nadspodziewanie wiele jego dzieł ocalało do czasów nowszych, w czym jest wielka zasługa Arabów, którzy podczas intelektualnej _nocy_ Bizancjum przechowali jego pisma; m. in. arystotelikiem byli Awi­cenna (właśc. Ibn Sina, 980-1037) i Awerroes (właśc. Ibn Roszd z Kordowy, 1126-1198). Po okresie arabskim myśl chrześcijańskiej Europy powróciła do Arystotelesa. W szczególności św. Tomasz z Akwinu (_Akwinata_, 1225 lub 1226 1274) czerpał z poglądów Arystotelesa w formułowaniu swojej doktryny, nazwanej później tomizmem, a która stała się podstawą scholastyki.

Arystoteles był witalistą i  właściwości żywych organizmów przypisywał ich duszom. _Dusza i ciało były dla niego dwoma aspektami rzeczy ożywionych. Duszę pojmował jako _energię ciała organicznego_. [...] W poglądach na duszę oscylował, podobnie jak w teorii materii i formy [miały one w filozofii A. szczególne znaczenie przyp. mój, JAC], między ujęciem materialistycznym (traktując niekiedy duszę jako coś, co jest zależne od stanu ciała), a idealistycznym (mówiąc od duszy jako _o czynnej zasadzie_ [i dlatego później w tomizmie nazywano ją formą substancjalną ciała przyp. mój, JAC])_ Legowicz & Kryszewski (1961, s. 406). Arystoteles rozróżniał hierarchię bytów organicznych: rośliny miały duszę wegetatywną (łac. ani­ma vege­tativa), dzięki której żyją i rosną, zwierzęta, które ponadto czują i mają popędy duszę zmysłową (anima sensitiva), człowiek, który nadto myśli ma duszę rozumną (anima rationalis); człowiek jest według niego istotą _społeczną_ (zoón politi­kón), jedynie w państwie może ona znaleźć moralne udoskonalenie. Należy podkreślić, że pogląd A. na hierarchię rodzajów istot ożywionych był niejako antycypacją współczesnego organizmalizmu, w którym każdemu wzrostowi poziomu organizacji odpowiada emergencja (= wyłonienie się) nowych właściwości układu żywego _dobudowując_ się do osiągnięć poprzednich ewolucyjnie poziomów organizacji układów ożywionych. Jak piszą Legowicz & Kryszewski (loc. cit.), Arystoteles _sformułował wiele do dziś uznawanych praw, antycypował zasadę korelacji narządów, operował pojęciem narządów homologicznych oraz analogicznych; wiązał budowę zwierząt z warunkami ich życia. [...] W psychologii A. analizował fizjol. podstawy takich zjawisk psych. jak: wyobrażenie, pamięć, marzenie senne i emocje oraz badał prawa kojarzenia_.

[Wybór dzieł oryginalnych:]

Krótkie rozprawy psychologiczno biologiczne. Warszawa 1971; O duszy. Warszawa 1972; O ruchu zwierząt. O poruszaniu się przestrzennym zwierząt. Warszawa 1975; O częściach zwierząt. Warszawa 1977; Zagadnienia przyrodnicze. Warszawa 1980; Zoologia (Historia Animalium). Warszawa 1982.

[Inne, opracowania:]

Awicenna: Księga wiedzy. Warszawa 1974.

B. Farrington: Nauka grecka. Warszawa 1954, cz. I, rozdz. VIII: Arystoteles; E. Dokowski: Arystoteles jako twórca wiedzy przyrodniczej. Czasopismo Przy­rodnicze, 1934; J. Legowicz, Wł. Kryszewski: Arystoteles, Airistotél_s. W: Wielka Encyklopedia Powszechna PWN, t. 1. Warszawa 1962, ss. 405-407; K. Leśniak: Arystoteles. Warszawa 1965; Wł. Tatarkiewicz: Układ pojęć w filozofii Arystotelesa. Warszawa 1978.

© Polskie Towarzystwo Etologiczne