© Jerzy Andrzej Chmurzyński (j.chmurzyński@nencki.gov.pl)
Arystoteles ze Stagiry, zwany też dlatego Stagirytą (384-322 prz. Chr.), jeden z najwybitniejszych najwszechstronniejszych zmyślicieli greckich, filozof i badacz, uczeń i krytyk Platona (właśc. Arystoklesa, 427-347 prz. Chr., ucznia Sokratesa, 469-399 prz. Chr.), założyciel tzw. szkoły perypatetyków od tego, że jej uczestnicy dyskutowali przechadzając się gr. peripate:tikós _przechadzający się_; był nauczycielem Aleksandra Wielkiego (356-323 prz. Chr.). W filozofii był pierwszym i najważniejszym przeciwnikiem Platona występując przeciw jego teorii idei; w tzw. _pierwszej filozofii_ (później nazwanej metafizyką, gdyż w wydaniu Andronikosa z Rodosu w I w. po Chr. umieszczono ją po fizyce gr.: [ta] metá [ta] fysiká _te [księgi], które następują po przyrodniczych_) głosił tezę, że Bóg jest istotą doskonałą, czystą myślą. W etyce i polityce uważał że szczęście jest celem człowieka, a drogą do jego osiągnięcia pielęgnowanie cnót (inaczej _dzielności_, gr. areté:, łac. vírtus). Za podstawę wszystkich nauk uważał logikę, a sylogizm za wzór poprawnego rozumowania; był też twórcą systemu logiki modalnej, prekursoren teorii definicji i rozumowania; autorem klasycznej definicji prawdy, praw sprzeczności i wyłączonego środka, zasady złotego środka w etyce. Stanowisko Arystotelesa było próbą połączenia realizmu i empiryzmu, racjonalizmu i sensualizmu, a także idealizmu i materializmu (tzw. hylemorfizm czyli koncepcja substancji złożonej z biernej materii i aktywnej formy).
Jak na tak odległego w czasie uczonego, nadspodziewanie wiele jego dzieł
ocalało do czasów nowszych, w czym jest wielka zasługa Arabów, którzy podczas
intelektualnej _nocy_ Bizancjum przechowali jego pisma; m. in. arystotelikiem
byli Awicenna (właśc. Ibn
Sina, 980-1037) i
Awerroes (właśc.
Ibn Roszd z Kordowy,
1126-1198). Po okresie arabskim myśl chrześcijańskiej Europy powróciła do
Arystotelesa. W szczególności św. Tomasz z Akwinu (_Akwinata_, 1225 lub 1226
1274) czerpał z poglądów Arystotelesa w formułowaniu swojej doktryny, nazwanej
później tomizmem, a która stała się podstawą scholastyki.
Arystoteles był witalistą i
właściwości żywych organizmów przypisywał ich duszom. _Dusza i ciało były
dla niego dwoma aspektami rzeczy ożywionych. Duszę pojmował jako _energię ciała
organicznego_. [...] W poglądach na duszę oscylował, podobnie jak w teorii
materii i
formy [miały one w filozofii A.
szczególne znaczenie
przyp.
mój, JAC], między ujęciem materialistycznym (traktując niekiedy duszę jako coś,
co jest zależne od stanu ciała), a idealistycznym (mówiąc od duszy jako _o
czynnej zasadzie_ [i dlatego później w tomizmie nazywano ją
formą substancjalną ciała
przyp.
mój, JAC])_ Legowicz & Kryszewski (1961, s. 406). Arystoteles rozróżniał
hierarchię bytów organicznych: rośliny miały duszę wegetatywną (łac.
anima vegetativa), dzięki której żyją i rosną, zwierzęta, które
ponadto czują i mają popędy
duszę
zmysłową (anima sensitiva), człowiek,
który nadto myśli
ma
duszę rozumną (anima rationalis);
człowiek jest według niego istotą _społeczną_ (zoón
politikón), jedynie w państwie może ona znaleźć moralne udoskonalenie.
Należy podkreślić, że pogląd A. na hierarchię rodzajów istot ożywionych był
niejako antycypacją współczesnego organizmalizmu, w którym każdemu wzrostowi
poziomu organizacji odpowiada emergencja (= wyłonienie się) nowych właściwości
układu żywego
_dobudowując_
się do osiągnięć poprzednich ewolucyjnie poziomów organizacji układów
ożywionych. Jak piszą Legowicz & Kryszewski (loc. cit.), Arystoteles _sformułował wiele do dziś uznawanych praw,
antycypował zasadę korelacji narządów, operował pojęciem narządów homologicznych
oraz analogicznych; wiązał budowę zwierząt z warunkami ich życia. [...] W
psychologii A. analizował fizjol. podstawy takich zjawisk psych. jak:
wyobrażenie, pamięć, marzenie senne i emocje oraz badał prawa kojarzenia_.
[Wybór
dzieł oryginalnych:]
Krótkie
rozprawy psychologiczno
biologiczne.
Warszawa 1971; O duszy. Warszawa 1972;
O ruchu zwierząt. O poruszaniu się
przestrzennym zwierząt. Warszawa 1975;
O częściach zwierząt. Warszawa 1977;
Zagadnienia przyrodnicze. Warszawa 1980;
Zoologia (Historia Animalium).
Warszawa 1982.
[Inne,
opracowania:]
Awicenna: Księga wiedzy. Warszawa
1974.
B.
Farrington: Nauka grecka. Warszawa
1954, cz. I, rozdz. VIII: Arystoteles;
E. Dokowski: Arystoteles jako twórca
wiedzy przyrodniczej. Czasopismo
Przyrodnicze, 1934; J. Legowicz, Wł. Kryszewski:
Arystoteles, Airistotél_s.
W: Wielka Encyklopedia Powszechna PWN,
t. 1. Warszawa 1962, ss. 405-407; K. Leśniak:
Arystoteles. Warszawa 1965; Wł.
Tatarkiewicz: Układ pojęć w filozofii
Arystotelesa. Warszawa 1978.