POLSKIE TOWARZYSTWO ETOLOGICZNE

POLISH ETHOLOGICAL SOCIETY


J. A. Bierens de Haan

 

Bierens de Haan, Johan A[braham] (1883-1958), wybitny holenderski psycholog zwierząt, docent (lecturer) uniwersytetu amsterdamskiego, sławny w latach 1930-ch. Urodził się w Haarlemie, gdzie (1895-1901) chodził do średniej szkoły ogólnokształcącej, po czym udał się na studia wyższe do Utrechtu. Tu w 1905 uzyskał stopień kandydata matematyki i astronomii. Po rocznej służbie wojskowej, zrażony do kierunków ścisłych przeniósł się na biologię. Na prośbę embriologa A.A.W. Hubrechta udał się w podróż do Bahii w Brazylii, aby zebrać materiał embriologiczny szerokonosych małpeczek Hapale, jednak jego zainteresowania skierowały się raczej w kierunku embriologii doświadczalnej (mechaniki rozwoju) pod wpływem Wilhelma Roux, Hansa Driescha i in. W 1913 uzyskał stopień doktora na podstawie embriologicznych badań na jeżowcach, przeprowadzonych w stacjach morskich w Neapolu i Roscoff (w Bretanii); była to pierwsza holenderska praca w dziedzinie embriologii doświadczalnej. Następnie Bierens de Haan pracował przez rok w laboratorium (Biologisches Versuchsanstalt) Hansa Przibrama w Wiedniu, m/w. w tym samym czasie co Jan Dembowski. Podczas I wojny świat. Bierens de Haan służył w jako porucznik, a potem kapitan w holenderskich siłach rezerwowych (Landweer), po demobilizacji prze kilka lat pracował jako zoolog w b. Instytucie Kolonialnym w Amsterdamie jednakże jego zainteresowania wciąż pozostawały „czyste”, a nie stosowane choć eksperymentalne. Dlatego też zainteresował się psychologią zwierząt, która podówczas rozwijała się w jego kraju pod wpływem F.J.J. Buytendijka; dlatego też opuścił Instytut Kolonialny i udał się do Genewy, gdzie w latach 1921-1923 pracował w Instytucie Psychologicznym u Ed. Claparède'a. Po powrocie do Holandii odnowił na Wolnej Wszechnicy w Amsterdamie kontakt z Buytendijkiem, który się przerwał w 1925, gdy ten przeniósł się do Groningen. Bierensowi de Haan zaoferowano wówczas pokój do pracy w Instytucie Zoologicznym uniwersytetu miasta Amsterdam, ale wkrótce Amsterdamskie Zoo („Natura Artis Magistra”) pozwoliło mu na zorganizowanie w Ogrodzie pracowni psychologii zwierząt. Bierens de Haan w najwyższym stopniu wykorzystał te wyjątkową okazję pracy na zwierzętach innych niż laboratoryjne, co walnie przyczyniło się do wzrostu opinii o Zoo Amsterdamskim jako instytucji naukowej, zaś uniwersytet amsterdamski powołał go na honorowego docenta (lecturer) zoologii doświadczalnej. Przez piętnaście lat tej aktywności wprowadził wielu ludzi do psychologii zwierząt, zapoczątkowanej w Holandii przez Buytendijka; miał licznych i wiernych słuchaczy pomimo iż jego wykłady nigdy nie były obowiązkowe. Zgodnie z charakterm zoopsychologii Bierens de Haan interesował się subiektywnymi przeżyciami psychicznymi zwierząt. W swej książce o instynkcie (1940) napisał później: „Instynkt jest to psychiczne uzdolnienie, które łączy określone czucie z określonym poznaniem i określone dążenie ze wzbudzonym przez poznanie czuciem, a z drugiej strony uzależnia też poznanie i czucie od dążenia”. Współczesny etolog widzi tu trzy nieoperacyjne w badaniu zwierząt określenia: czucie, subiektywne poznanie zwierzęcia i dążenie (zob. operacjonizm). Także w swej książce (1951) o psychologii zwierząt, gdzie autor ogólnie dyskutuje jej „problematykę, przyjmuje jako jej przedmiot zjawiska psychiczne cz. subiektywne istot żywych, zjawiska które znamy u siebie bezpośrednio, a tylko pośrednio u innych istot. Co do kwestii, czy takie zjawiska występują także u zwierząt i są poznawalne dla nas, dochodzi on do odpowiedzi pozytywnej i  z  tego powodu  odrzuca  wszelkie formyobiektywizmu czy behawioryzmu jako niewystarczające sposoby wyjaśniania zachowania się zwierząt” [ze skrzydełka obwoluty]. Autor obszernie dyskutuje tam też instynkt, interesujący go jako centralny problem psychologii zwierząt, po czym następują rozdziały poświęcone uczeniu się) zwierząt oraz różnych form ich inteligencji. Bierens de Haan zajmował się doświadczalnie m.in. widzeniem barw przez zwierzęta, rozróżnianiem kształtów, używaniem narzędzi przez zwierzęta, porozumiewaniem się  i bezsłownym liczeniem, instynktem i uczeniem się. W latach 1926-1940 był redaktorem Vakblad voor Biologen; był działaczem Holenderskiego T-wa Zool., Rady Biologów Hol., Komitetu Naukowych Organizacji Holandii, Komitetu im. Leeuwenhoecka Holend. Akademii Nauk. W 1938 został członkiem „Hollandsche Maatschappij der Wetenschappen” (Holenderskiego T-wa Naukowego) w Haarlemie, a w następnym roku jego sekretarzem. Jego erudycja i szerokość zainteresowań pokierowały go do podjęcia studiów nad historią tego szacownego i starożytnego towarzystwa, do czego znalazł pod dostatkiem materiałów w archiwum; zakończył to publikacją w 200 rocznicę Towarzystwa w 1952.

Po udziale w IV Kongresie Naukowym Pacyfiku na Jawie w 1929 odbył podróż po Jawie, Bali i Sumatrze, skąd wrócił pod urokiem piękna tych okolic. Był zagorzałym alpinistą. Jego zainteresowanie pięknem doprowadziło do bogatej kolekcji starego szkła i japońskich druków. 1951 odznaczony Orderem Orange-Nassau.

Reflex und Instinkt bei dem Ameisenlöwen. Biol. Zbl., 44, 1924, ss. 657-667; Über Wahl nach relativen und absoluten Merkmalen (Versuche an Affen und Bienen). Z. vergl. Physiol., 7, 1928, ss. 462-487; Animal Psychology for Biologists. Three lectures. London 1929; Die tierpsychologische Forschung. Ihre Ziele und Wege. Leipzig 1935; Über den Begriff des Instinktes in der Tierpsychologie. Folia Biotheor., 2, 1937, ss. 1-16; Labyrinth und Umweg. Ein Kapitel aus der Tierpsychologie. Leiden 1937; Die tierischen Instinkte und ihre Umbau durch Erfahrung. Eine Einführung in die allgemeine Tierpsychologie. Leiden 1940; Animal psychology and the science of animal behaviour. Behaviour, 1, 1947, ss. 71-80; Animal Psychology. Its nature and its problems. London [1951].

W.S.S. van Benthem Juttig: Johan Abraham Bierens de Haan. Arch. néerl. Zool., 10, 1953, suppl. 2, ss. 1-4; tamże na ss. 3-12 lista publikacji J.A. Bierens de Haana 1913-1952.

 

Opracował Jerzy A. Chmurzyński (e-mail: j.chmurzynski@nencki.gov.pl) 14 stycznia 2002 r., unowocześnił 21 lutego 2007 r.


green.gif (257 bytes) Etologia
green.gif (257 bytes) Pory Roku
green.gif (257 bytes) Rocznice
green.gif (257 bytes) Aktualności
green.gif (257 bytes) Historia polskiej etologii
green.gif (257 bytes) Piśmiennictwo behawioralne
green.gif (257 bytes) Pracownia Etologii

Back to home page, Nencki home page