POLSKIE TOWARZYSTWO ETOLOGICZNE

POLISH ETHOLOGICAL SOCIETY

F. J. J. BUYTENDIJK

BUYTENDIJK, F[rederik] J[akobus] J[ohannes] áczyt. Báütendejkñ (1887-1974), początkowo kierownik Instytutu do Badań nad Psychologią Zwierząt w Amsterdamie, od 1919 prof. fizjologii ogólnej Uniwersytetu w Amsterdamie i (1925) w Groningen áwym.: Hróninhenń; w latach 1923-1935 pracował nad zachowaniem się zwierząt (por. Die Weisheit der Ameisen, 1925), do 1925 jako profesor fizjologii na Wolnej Wszechnicy w Amsterdamie (w tym czasie, 1923-1925 pracował u niego J.A. Bierens de Haan), potem objął katedrę fizjologii na uniwersytecie w Groningen áczyt. Hroninhenñ - gdzie do 1940 zajmował się problemami ogólniejszymi, jednak do 1946 był wciąż uznawany za psychologa. W pierwszym swym okresie był zwolennikiem poglądu, według którego - jak się wyraził w przedmowie do jego książki Psychologie des animaux (1928) nad zachowaniem się zwierząt E. Clapar`ede - „procesy życiowe są ujawnieniem idei powoli ucieleśniającej się w toku wieków”, przez co „skierował zoopsychologię na nowe tory, gdyż zdawał sobie sprawę z bezsprzecznego finalizmu (dziś powiedzielibyśmy oczywiście: teleonomii, JAC) i harmonijnego ustroju świata zwierzęcego”. „Książka, przełożona z języka holenderskiego na francuski, zawiera [jak pisze dalej A. Bohn-Drzewina (1932, tu i dalej cytaty ze ss. 521-522)] 9 rozdziałów: 1. wstęp; 2. psychologia pierwotniaków; 3. tropizmy; 4. percepcja; 5. instynkt; 6. instynkty towarzyskie; 7. wytwarzanie się nałogów; 8. intelekt u zwierząt; 9. wnioski ogólne. Autor ostro krytykuje teorię tropizmu [w ujęciu J. Loeba - przyp. JAC]; uważa, że reakcje tropiczne są wytworem laboratoryjnym [zob. artefakt] i że sprowadzić się dają do odruchów i instynktów.” Oczywiście instynkt rozumiał Buytendijk w sposób właściwy dla początku XX w.; jednakże jego wizja zbliżała się do współczesnej nam w tym, że uznawał, iż nabywanie nowych nałogów, uczenie się, jest ściśle związane z instynktami. Uznawał wprawdzie ważność prac nad instynktem i tego, co w tych czasach nazywano intelektem u zwierząt, „ale nie dlatego, że umożliwiają one udowodnienie jedności praw psychicznych. «Człowiek, a nawet dziecko, nie jest to wyżej stojące zwierzę, ale istota całkowicie inna, o organizacji ośrodkowej zgoła odmiennej».” (Bohn-Drzewina 1932, s. 508). Buytendijk zdawał się skłaniać ku poglądom Henri Bergsona* wyrażonych w jego L'Évolution Créatrice (Paris 1904, wyd. pol.: Ewolucja Twórcza. Warszawa 1913) - uważając, że „w zasadzie wszystkie zwierzęta posiadają też same uzdolnienia psychiczne”, „że właściwości psychiczne istnieją już u zarodków, że więc organogeneza jest dziełem instynktów„” (sic!), tak że „wszystkie szczegóły budowy anatomicznej są ujawnieniem instynktowych czynności komórek embrionalnych.” „Autor nie przeczy, że psychologia porównawcza ważna jest dla teorii ewolucyjnych, dowodzi niemniej, że między «duszą» zwierząt a duszą człowieka jest «nieprzebyta przepaść»”. „Utrzymuje wreszcie, że psychologia zwierząt dowodzi niezbicie słuszności poglądów witalistycznych, jako też koncepcyj chrześcijańsko-deistycznych” (np. w tym stwierdzeniu jest niejasność, gdyż „deizm” jest inkompatybilny z chrześcijaństwem, które należy określać mianem „teizmu” - uwaga JAC). W obszernej analizie dokonań Buytendijka pióra Thinčsa i Zayana (1975) można znaleźć stwierdzenie, że nie da się go zaklasyfikować do żadnej ze „szkół” naukowych, które powstały do dramatycznym rozłamie z 1940 na klasyczną psychologię zwierząt i porównawczą etologię, choć był zbliżony do koncepcji etologicznych. Ogólnie też nie klasyfikują go oni ani jako neobehawiorysty, ani też jako witalisty (jak Bohn-Drzewina 1932, s. 508 i J.A. Bierens de Haan; zob. witalizm). Od ok. 1950 Buytendijk zajmował się fenomenologią** i antropologią filozoficzną.

Instinkt en leven. Kampen 1918; Über die Erklarungsmethoden in der Tierpsychologie. Ber. ges. Physiol., 2, 1920 H. 2; Psychologie der Dieren. Haarlem 1920 (wyd. franc.: Psychologie des animaux. Paris 1928); De psychologie van den hond. Amsterdam 1932 (wyd. ang.: The Mind of the Dog. London 1935; Boston - New York 1936); Wesen und Sinn des Spiels. Berlin 1933; Wege zum Verständnis der Tiere. Zürich 1938; Algemeine theorie van de menschijke houding en beweging. Utrecht 1948 (wyd. niem. Allgemeine Theorie der menschlichen Haltung und Bewegung. Heidelberg 1956; wyd. franc.: Attitudes et mouvements. Paris 1957); Toucher et Etre touché. Arch. néerl. Zool., 10, 1953, Suppl. 2, ss. 34-44; De vrouw. Utrecht 1953 (wyd. niem.: Die Frau. Köln 1953; wyd. franc.: La femme. Paris 1954); Traité de psychologie animale. Paris 1952; Toucher et Etre touché. Arch. néerl. Zool., 10, 1953, 2. suppl., ss. 34-44; Das Menschliche. [„Wege zum Verständnis”]. Stuttgart 1958; Les catégories fondamentales de l'organisation et de la désorganisation de l'existence animale. W: A. Brion & H. Ey: Psychiatrie Animale. Paris 1964, ss. 113-120.

G.Thin`es and R. Zayan: F.J.J. Buytendijk's contribution to animal behaviour: Animal psychology or ethology? Acta biotheor., 24, 1975 No. 3-4, ss. 86-99; A. Bohn-Drzewina: Psychologia porównawcza zwierząt. W: Poradnik dla samouków, t. X: Zoologia II: Histologia, fizjologia zwierząt, embriologia, psychologia porównawcza zwierząt. Warszawa 1932, ss. 506-554.

* Heri Bergson (1859-1941), filozof fr., krytyk poznania rozumowego i twórca kierunku zwanego ‘intuicjonizmem’, laureat Nagrody Nobla.

** Fenomenologia, „metoda filozofowania, polegająca głównie na zaniechaniu czysto pojęciowych spekulacji i «powrocie do rzeczy», tj. do uzyskania bezpośredniego doświadczenia tego, co dane, ‘fenomenów’ (Edmund Husserl, 1859-1938)” [Wł. Kopaliński].

Rocznice
Aktualności
Pracownia Etologii
Etologia
Historia polskiej etologii

Back to home page, Nencki home page