|
|
POLSKIE TOWARZYSTWO ETOLOGICZNEPOLISH ETHOLOGICAL SOCIETY |
JAN DEMBOWSKI
Jan [Bohdan] DEMBOWSKI (1889-1963), syn Kazimierza Dembowskiego, inżyniera technologa i Władysławy z Mazurkiewiczów, I° voto Wyhockiej, pol. biolog, protozoolog i zoopsycholog, po studiach przyrodniczych (1907-1912) w Petersburgu pracował jako asystent Zakł. Zoologii Bezkręgowców u W. Dogiela, skąd (1914) został wysłany na specjalizację do Wiednia, wszakże początkowo został osadzony w obozie dla internowanych, gdzie cierpiał na tyfus głodowy; dopiero później współpracował z H. Przibramem; po powrocie do Warszawy poślubił (1918) Wiktorię Stanisławę Swinarską (W.S. Dembowska), którą poznał w 1913 na okresowych badaniach w Aleksandrowsku; podjął wraz z nią pracę w Instytucie Nenckiego w Zakładzie Biologii Ogólnej, gdzie w latach 1918-1926 był st. asystentem Romualda Minkiewicza; w tym okresie (1920) uzyskał na UW doktorat u K. Janickiego, a w 1922 habilitację z zakresu zoologii. W tym czasie napisał wspaniałą Historię naturalną jednego pierwotniaka (Warszawa 1924, wyd. 5. - Warszawa 1962) i czarujące Szkice biologiczne (Lwów 1927), którym wielu polskich biologów (wraz z niżej podpisanym) zawdzięczało natchnienie do wyboru kierunku studiów (ważny jest tu zwłaszcza wstępny rozdział O poezji nauki). W latach 1920-1930 Dembowski był profesorem Wolnej Wszechnicy Polskiej w Warszawie. W 1924-1925 pracował jako stypendysta Fundacji Rockefellera w morskich stacjach biologicznych we Francji, Stanach Zjednoczonych AP i we Włoszech. W okresie 1927-1934 był kierownikiem Zakł. Morfologii Doświadczalnej Instytutu Nenckiego, a także (1933-1934) przewodniczącym Instytutu, jednocześnie - co dla obecnego pokolenia brzmi egzotycznie - dla zapewnienia sobie minimum utrzymania pracuował dodatkowo jako nauczyciel w szkolnictwie średnim (co wyraziło się m.in. w dydaktycznych rozdziałach Szkiców). Mimo to - to właśnie w tym czasie powstały najważniejsze prace eksperymentalne Jana Dembowskiego. Był członkiem korep. (1933) i zwycz. (1948) Towarzystwa Naukowego Warszawskiego, działał też w Polskim Towarzystwie Przyrodników im. Kopernika, był (1929-1939) redaktorem czasopisma Wszechświat, przewodniczącym oddziału warszawskiego tego towarzystwa (1929-1935), a następnie w Wilnie - oraz czł. Zarządu Głównego; z jego inicjatywy powstało Wileńskie Tow. Biologiczne, ktoremu przewodniczył w latach 1936-1939. 9.V.1934 został profesorem biologii ogólnej na Uniwersytecie Stefana Batorego w Wilnie, jednak nowo zorganizowany zakład musiał opuścić już w 1939, usunięty przez okupacyjne władze litewskie, skąd odszedł do polskiego gimnazjum, w którym w latach 1940-1941 pracował jako nauczyciel biologii. Po zajęciu Wilna przez Niemców działał jako tłumacz w polskim biurze pisania podań, a następnie jako księgowy, a po wkroczeniu do Wilna w 1944 wojsk sowieckich wyjechał do Moskwy, gdzie spędził trzy lata działając w Związku Patriotów Polskich i pracując jako attaché naukowy ambasady prosowieckiego Polskiego Komitetu Wyzwolenia Narodowego (wówczas już były zerwane stosunki dyplomatyczne z rządem RP na obczyźnie). Był jednocześnie naukowym współpracownikiem Instytutu Biologii Esperymentalnej Akademii Nauk Medycznych. Tu przygotował do druku pierwsze oryginalne polskie na wyższym poziomie książki z psychologii zwierząt - niestety wskutek wojny spóźnione w stosunku do stanu przedstawionej w nich wiedzy o około 10 lat: Psychologię małp (Warszawa 1946) i opracowaną w latach 1936-1939 Psychologię zwierząt (Warszawa: 1946; wyd. 2, 1950); były to pierwsze w historii polskiej etologii książki uzupełnione spisem źródłowego piśmiennictwa: Psychologia małp w wydaniu polskim (wyd. 2. w 1951), a także włoskim (1950), niemieckim (1956) i rosyjskim (1963), [Psychologia zwierząt wykaz bibliografii miała niestety tylko w wydawnictwach zagranicznych (niemieckim - 1955 i rosyjskim - 1959)]. Podczas pobytu w Moskwie brał Dembowski czynny udział w tamtejszym życiu naukowym, co ułatwiła mu znakomita znajomość języka rosyjskiego (od urodzenia w Petersburgu do 1918 mieszkał w Rosji): wygłaszał odczyty o polskich pracach badawczych, a dla polskich słuchaczy o sowieckich ośrodkach naukowych. Począwszy od 1945 czynił pierwsze wysiłki do odbudowania Instytutu Nenckiego, w czym następnie współdziałał z Jerzym Konorskim, Lilianą Lubińską, Włodzimierzem i Stellą Niemierkami, co zostało uwieńczone powodzeniem jesienią 1947 w Łodzi (Warszawa jeszcze leżała w gruzach). Tam objął kierownictwo Zakładu Biologii - zostając zarazem dyrektorem Instytutu, które to funkcje pełnił do przejścia na emeryturę w 1960. Jednocześnie w latach 1947-1952 kierował Zakładem Biologii Eksperymentalnej na Uniwersytecie Łódzkim, po czym (1952-1960) był prof. biologii na UW. Jan Dembowski był współorganizatorem I Kongresu Nauki Polskiej (1951) Polskiej Akademii Nauk - zostając jej pierwszym prezesem (1052-1957); był też (1952-1956) marszałkiem Sejmu i wiceprzewodniczącym Rady Państwa. Był czł. rzecz. PAN, czł. hon. AN ZSRR, czł. Narodowej Akad. N. w Nowym Jorku, był też członkiem jury Międzynarodowych Nagród Leninowskich.
Doświadczalna działalność naukowa Jana Dembowskiego koncentrowała się w dwóch kierunkach: protistologii (wówczas zwanej zwykle protozoologią, gdyż zajmował się pierwotniakami uznawanymi za zwierzęce, zwł. pantofelkiem Paramecium caudatum Ehrbg.) i psychologią zwierząt - choć jego obiektywistyczne podejście przez cały czas pozwala uznawać go za etologa (wówczas w Polsce ten termin był używany raczej do opisu „morfologii” zachowania), zresztą nie były to dziedziny traktowane przezeń rozdzielnie, gdyż prócz badań fizjologicznych prowadził eksperymenty z zakresu psychologii pantofelka, co pięknie spopularyzował zarówno w Historii naturalnej jednego pierwotniaka (w pięknym wydaniu „Mathesis Polskiej” z 1934 - „Z dziedziny nauki i techniki” t. 6 - obdarzonej nadtytułem W poszukiwaniu istoty życia, co pięknie ozdwierciedlało jego zainteresowania ogólnobiologiczne), jak i w Szkicach biologicznych. Początkowo zajmował się wyborem pokarmu (1922 a, b), przy czym zrewidował pogląd Metalnikowa na rolę pamięci w tych zjawiskach. Podjął też problem modnych w tym okresie (por. Anna Bohn-Drzewina), elementarnych rodzajów zachowania się odruchowo-bezwarunkowego (np. taksjami), zwanych wówczas „tropizmami” (tę nazwę nota bene pozostawił jeszcze w Psychologii zwierząt, co jest jednym z dokuczliwych anachronizmów tej książki). Prowadził więc obserwacje nad ruchem pantofelka w kroplach różnego kształtu geometrycznego (1922 c). W szczególności wykazał, że geotaksja jest zjawiskiem statystycznym i nie można rozfrakcjonować pantofelków na dodatnie i ujemnie geotaktyczne (1929). Do wybitnie eleganckich w punktu widzenia warsztatu eksperymentatora należy praca wykazująca brak warunkowania u pantofelka (1950). Już w 1923 opublikował Dembowski pierwszą pracę nad larwą chruścika Molanna angustata, której pozostał wierny niemal do końca życia. Podczas pobytu w Stanach Zjedn. AP pracował nad porozumiewaniem się kraba mrugacza (Uca pugilator, 1925 a) i nad zdolnością mrugacza oraz kraba nasiębiorcy (Dromia vulgaris) do zmiany reakcji w zależności od warunków zewnętrznych (1925 b, c, d, 1926). To m.in. powodowało jego niechęć do tradycyjnie pojmowanego instynktu, w czym pomagała mu lamarckistowska formacja umysłowa, choć w Zasadach biologii ogólnej bezstronnie zreferował nową wówczas teorię Weismanna. W ogóle Jan Dembowski żywo interesował się biologią ogólną - jakbyśmy dziś powiedzieli: teoretyczną. Do najważniejszych publikacji z tego zakresu należały O istocie ewolucji (Warszawa 1924) i wspomniane Zasady biologii ogólnej (Warszawa 1927) - ze znakomitym przykładem pięknej popularyzacji metod rozumowania indukcyjnego w rozdziale O eksperymencie biologicznym w Szkicach biologicznych (Lwów 1927). W tym nurcie leży broszurka Dembowskiego Naśladowanie zjawisk życiowych jako metoda biologiczna (Biblioteka „Przyrody i Techniki” t. X, Lwów- Warszawa 1924). Prekursorskie tezy epistemologiczne dotyczące rewolucji naukowych można znaleźć w rozdz. II Psychologii zwierząt. Przeszły one jednak niezauważone, podobnie jak paradygmatyczne idee Ludwika Flecka, które znalazły szersze uznanie dopiero po ich prezentacji przez Thomasa Kuhna. Jan Dembowski był człowiekiem niezwykłym - jak wielu naszych zoologów i zoopsychologów/etologów (por. R. Minkiewicz, T. Garbowski, M. Siedlecki) zasługujących na miano „ludzi Renesansu”: jego znajomi podkreślali piękną grę na fortepianie (początkowo wahał się, czy nie pójść na naukę do Konserwatorium). Zainteresowania naukowe miał żywe i rozległe - co jeszcze bardziej imponuje przy nieustannie pogorszającym się stanie zdrowia w wyniku postępującej choroby Parkinsona: nie tylko ulegał fascynacji rozwojem fizyki (o czym świadczy napisany wspólnie z Ludwikiem Wertensteinem dialog O indeterminizmie), pojawem cybernetyki (1958), ale pod koniec życia potrafił pod wpływem teorii N. Tinbergena zrewidować swe poglądy na instynkt, którego to pojęcia był przeciwnikiem do lat 1950-ch (zob. 1960); zostawił po sobie również żarty naukowe opublikowane [wraz a innymi elementami spuścizny po Dembowskim] przez Leszka Kuźnickiego w książce Okiem biologa (Warszawa 1968; zamieszczono tam wykaz książek napisanych i przetłumaczonych przez Dembowskiego, jak też publikacjebiograficzne); tu zasługuje na szczególną uwagę pastisz artykułu naukowego o owookuloikonogenii (czyli znanym ludowym przesądzie o „zapatrzeniu”), o badaniach profesora Klopfstocka i in. (na uwagę zasługuje pastisz- listu Tatiany z Eugeniusza Onegina o fizjologicznym podłożu miłości). Podobnie jak jego nauczycielowi, Romualdowi Minkiewiczowi, nie tylko obcy był antysemityzm, ale w haniebnych czasach nagonek antyżydowskich końca lat 1930-ch (tzw. numerus clausus na uczelniach i in.) przygarniał zarówno w Warszawie, jak i w Wilnie pod swe skrzydła wielu studentów-Żydów, z których niektórzy wsławili się ważnymi odkryciami - jak choćby M. Chejfec, który hodowlą w głodowej diecie potrafił przez rok hodować bez podziału „nieśmiertelnego” osobnika pantofelka Paramecium caudatum; uczennicą Dembowskiego była też Sulamita Staropolska, Raja Szlep oraz Wiktor Adolph, po wojnie zaś m.in. Stanisław, Dryl, Andrzej Grębecki, Leszek Kuźnicki, Marek Doroszewski, Jan i Janina Dobrzańscy, u niego pracował też Jerzy A. Chmurzyński. Mimo zdecydowanie laickiego światopoglądu, tak charakterystycznego dla intelektualistów jego pokolenia, był tolerancyjny dla pracowników o odmiennych poglądach. Lubił wędkowanie i polowanie. Pochowany w Alei Zasłużonych na cm. Wojskowym w Warszawie wraz z żoną; dzieci nie mieli.
[Prace i artykuły:] O wyborze pokarmu i tak zwanych zjawiskach pamięciowych u Paramaecium caudatum. Prace Inst. Nenck., 1, 1922 a Nr 1, ss. 1-37; Dalsze studia nad wyborem pokarmu u Paramaecium caudatum. Ibid., 1, 1922 b Nr 2 ss. 1-16; Obserwacje nad ruchem Paramaecium caudatum w kroplach różnego kształtu geometrycznego. Ibid., 1, 1922 c Nr 8, ss. 1-32; Studia eksperymentalno-biologiczne nad larwą chróścika Molanna angustata Curtis. Ibid., 1, 1923 Nr 31, ss. 1-43; Badania doświadczalne nad zachowaniem się kraba Dromia vulgaris M. Edw. I. Reakcja uwalniania się z pętli. Ibid., 3, 1925 a, z. 1, Nr 40 ss. 1-21; Badania doświadczalne... II. Próba interpretacji ruchów kraba związanego. Ibid., 3, 1925 b, z. 2, Nr 32, ss. 1-34; Badania doświadczalne. III. O reakcji odwracania się. Ibid., 3, 1925 c, z. 2, Nr 45, ss. 1-20; On the „speech” of the Fiddler crab. Uca pugilator. Ibid., 3, 1925, z. 3, Nr 48, ss. 1-7; Notes on the behavior of the Fiddler crab. Biol. Bull., 50, 1926, ss. 179-201; Czy zwierzęta mają rozum? Wiedza i Życie, 1, 1926, ss. 32-35; Zasady biologii ogólnej [Bibl. Polsk. Przyrodniczego T-wa Pedagogicznego pod red. P. Słonimskiego t. I]. Warszawa 1927; Ruchy pionowe Paramaecium caudatum. II. Wpływ niektórych warunków zewnętrznych. Acta Biol. Exper., 3, 1929, ss. 195-240; Die Vertikalbewegungen von Paramaecium caudatum. III. Polemisches und Experimentelles. Arch. Protistenkde, 74, 1931, ss. 153-187; Dalsze studia nad geotropizmem Paramaecium. Acta Biol. Exper., 6, 1931, ss. 59-87; Zasada postaci w biologii współczesnej. Wszechświat, 1932 Nr 2, ss. 40-47; Zasada postaci - dodatek do pol. wydania książki W. von Buddenbrocka Świat zmysłów. Warszawa [1935, wyd. II 1937], ss. 186-201; Mowa zwierząt [Z cyklu: Przyroda nr 62]. Lwów 1933; Beiträge zum Instinktproblem. Bull. Int. Acad. Polon. Sci. Cl. Sci. math. nat. Sér. B: Sci. nat. (II), 1937, ss. 71-90; Zagadnienie tropizmów zwierzęcych. Wszechświat, 1938 Nr 7 (1750), ss. 208-214; Tropizmy u Paramaecium. Usp. sowr. Bioł., 20, 1945, ss. 187-204; On conditioned reactions of Paramaecium caudatum towards light. Acta Biol. Exper., 15, 1950, ss. 5-17; Cybernetyka widziana okiem biologa. Kosmos A, 7, 1958, ss. 267-183; Zagadnienie instynktu w państwie zwierzęcym. Przegl. Zool., 4, 1960 Nr 2, ss. 91-102 (częściowy przedruk w Okiem biologa. Warszawa 1968, ss. 85-108;
[Prace współracowników:] M. Chejfec: Die Lebensdauer von Paramaecium caudatum in Abhängigkeit von der Ernährung. Acta Biol. Exper., 4, 1929 Nr 4, ss. 73-118; Idem: Die experimentellen Grenzwerten des Lebens von Protozoen auf Grund der Untersuchungen des Paramaecium caudatum. Arch. Protistenkde., 79, 1933, ss. 467-478; S. Staropolska and J. Dembowski: An attempt of analysing the variability in the behaviour of the caddis-fly larva Molanna angustata. Acta Biol. Exper., 15, 1959, ss. 37-55.
[Biogramy:] S. Dryl, L. Kuźnicki: Jan Dembowski 26 XII 1889 - 22 IX 1963. Przegl. zool., 8, 1964 z. 3, ss. 191-201; L. Kuźnicki: Działalność naukowa i społeczna prof. dra Jana Dembowskiego. Kosmos A, 13, 1964 Nr 1, ss. 1-19; Idem: Dembowski Jan Bohdan. W: Słownik biologów polskich pod red. St. Feliksiaka. Warszawa 1987, ss. 125-126; J.A. Chmurzyński: Wspomnienie o profesorach Janie Dembowskim i Jerzym Konorskim; Kosmos A, 33, 1984 Nr 4, ss. 481-486.
Opracował Jerzy A. Chmurzyński (e-mail: j.chmurzynski@nencki.gov.pl) 18 stycznia 2001 r.
Historia polskiej etologii
Etologia
Aktualności