POLSKIE TOWARZYSTWO ETOLOGICZNE

JANE GOODALL

Goodall, Jane (ur. 1934 ), ang. etolog, jedna z trzech światowej sławy kobiet badaczy obyczajów i zachowania się małp człekokształtnych (obok Dian Fossey i Biruté Galdikas-Brindamour), autorytet w sprawie życia dzikiego szympansa pospolitego (Pan troglodytes); ur. w Londynie, uczyła się w Bournemouth, Jane Goodall interesowała się zachowaniem zwierząt od wczesnych lat; w wielu 18 lat opuściła szkołę i rozpoczęła pracę jako kelnerka, a potem sekretarka i asystetka przy produkcji filmów, aż udało się jej udać do Afryki, gdzie podjęła funkcje asystentki słynnego już antropologa i paleontologa Louisa S.B. Leakeya; w 1960 na jego wniosek ta 26-letnia osoba uzyskała wsparcie finansowe na wykonanie badań etologicznych nad szympansem pospolitym w rezerwacie Gombé Stream nad jez. Tanganika w Tanzanii. W 1964 wyszła za mąż za holenderskiego fotografika, barona Hugona van Lawicka (wtedy nazywała się J. van Lawick-Goodall), który został wysłany w 1962 do Tanzanii, by filmować jej pracę. Po dwóch latach pobytu w Gombé Stream Game Reserve Jane Goodall - pomijając pierwszy stopień wykształcenia akademickiego (co należy do rzadkich wyjątków!) - uzyskała (1965) doktorat (Ph. D.) z etologii w Sub-Department of Animal Behaviour uniwersytetu Cambridge w Madingley, kierowanym przez jednego ze współtwórców etologii, W.H. Thorpe'a, po czym wróciła z mężem do Gombé, gdzie jej niewielki obóz zamienił się w centrum naukowe składające się w latach 1970-tych w stuosobowy zespół afrykańskich pracowników oraz studentów brytyjskich i amerykańskich (a rezerwat został zamieniony w Gombe Stream National Parc); Jane wraz z rodziną przebywała w Gombe do 1975, mąż, którego ambicje fotograficzne wiązały się raczej z różnorodnością obiektów, a którego nie uprzedziła, że zamierza całe życie spędzić w dżungli z szympansami, odszedł od niej w 1974 (nie porzucił zresztą Afryki - i odtąd filmuje zwierzęta w Parku Narodowym Serengeti mieszkając tam z synem). W 1977 Jane założyła The Jane Goodall Institute for Wildlife Research, Education, and Conservation, którego zadaniem jest dbanie o warunki, w jakich szympansy żyją w niewoli oraz wspieranie ochrony tego gatunku w Afryce; obecnie w ramach programu badawczego tego instytutu jest obserwowanych 130 szympansów w ogrodach zoologicznych, a także finansuje się ośrodki dla osieroconych małych szympansów w Burundi, Kongo, Tanzanii i Kenii. Od 1999 w Instytucie J. Goodall pracuje jako wolontariuszka polski etolog, Magdalena Łukasik. Jane Goodall pierwsza stwierdziła w warunkach naturalnych, że szympansy nie są jaroszami, ale zdolnymi łowcami, polującymi grupowo na małpy, małe antylopy i świnie leśne - czym potwierdziła wcześniejsze stwierdzenia Adriaana Kortlandta; przy tym małpy porozumiewają się między sobą i dzielą łupem. Interesujące jest to, że wokół zdobywcy gromadzą się inne osobniki żebrzące o swój udział; nie funkcjonuje tu zatem stary genetyczny program stadnych naczelnych o hierarchii społecznej, że dominant zabiera od podporządkowanego osobnika, co tamten znalazł - jest to, jak się wydaje, nowa cecha etologiczna. Goodall opisała też wytwarzanie w naturze ‘przyborów’przez szympansy, a mianowicie wykorzystywanie oczyszczonych z liści gałązek dla wydobywania mrówek i termitów; zaobserwowała ich przygotowywanie przed udaniem się na łowy - jeśli brak odpowiednich roślin w pobliżu znanej termitiery. Obrona terytorium, podobnie jak polowanie, jest u szympansa domeną samców, samice natomiast spędzają dwukrotnie więcej od nich czasu na zbieraniu owadów, są też zręczniejsze w wytwarzaniu przyborów. Jest tu więc wskazówka na to, że małpoludy (Australopithecinae), które dały początek gałęzi ewolucyjnej prowadzącej ku człowiekowi, już dysponowały preadaptacją wiodącą do ludzkiego podziału ról w rodzinie między obiema płciami. Lata swych obserwacji Jane Goodall podsumowała w książce z 1986. Za swe zasługi otrzymała w 1995 od National Geographic Society prestiżowy Medal Hubbarda.

[oryginalne artykuŁy i ksiĄŻki poświęcone szympansom:] J. Goodall: My life among wild chimpanzees. Natl. Geogr. Mag., 125, 1963 No. 8, ss. 272-308; Idem: Chimpanzees of the Gombe Stream Reserve. In: Primate Behavior ed. by I. De Vore. New York 1965, ss. 425-473; J. van Lawick-Goodall: New discoveries among Africa's chimpanzees. Natl. Geogr. Mag., 128, 1965 No. 6, ss. 802-831; J. van Lawick-Goodall and H. van Lawick: Use of tools by the Egyptian vulture Neophron percnopterus. Nature, 212, 1966, ss. 1468-1469; Idem: The behavior of free-living chimpanzees in the Gombe Stream Reserve. Anim. Behav. Monogr., 1, 1968, ss. 165-301 [lub wg J. Alcocka:] 1970 No. 3, ss. 161-311; Idem: Tool-using in primates and other vertebrates. In: Advances in the Study of Behaviour ed. by D.S. Lehrman, R.A. Hinde, and E. Shaw. New York and London 1970, ss. 195-249; J. van Lawick-Goodall: In the Shadow of Man. London 1971, Boston 1971 (wyd. pol.: W cieniu człowieka. [„Biblioteka Problemów” t. 195]. Warszawa 1974); Idem: The behaviour of the chimpanzee. In: Hominisation und Verhalten hrsg. von G. Kurth und I. Eibl-Eibesfeldt. Stuttgart 1974, ss. 56-104; J. Goodall: Infant killing and cannibalism in free-living chimpanzees in the Gombe Stream Reserve. Folia Primatologica, 28, 1977, ss. 259-282; Idem: The Chimpanzees of Gombé: Patterns of Behaviour. 1986; Idem: Through a Window. Thirty Years with the Chimpanzees in Gombé. London 1990 (wyd. pol.: Przez dziurkę od klucza. 30 lat obserwacji szympansów nad potokiem Gombe. [„Na ścieżkach nauki”]. Warszawa 1995); [stadnym psowatym afrykańskim - likaonowi, szakalowi złocistemu i hienie cętkowanej - jest poświęcona:] Hugo & Jane van Lawick-Goodall Innocent Killers. London  1970, Boston 1971 (wyd. pol.: Zabójcy bez winy. [„Biblioteka Problemów” t. 189]. Warszawa 1973).

[opracowania] Ewa Kołodziejak-Nieckuła: Anioły Leakeya. Wiedza i Życie, 1995 Nr 10, ss. 18-23; M. Holloway: Gombe's famous primate. Sci. Amer., 277, 1977 No. 4, ss. 20-22; D. Higgs, M. Dygas: Jane Goodall, ambasador szympansów. Focus, Nr specjalny Natura, 1999: 1 (3), ss. 38-41; A. Łodyński: Szympansy i ludzie. Wysokie obcasy, 1999 Nr 12, ss. 6-11.

Opracował Jerzy A. Chmurzyński © (e-mail: j.chmurzynski@nencki.gov.pl) 14 stycznia 2002 r.

Rocznice
Aktualności
Pracownia Etologii
Etologia
Historia polskiej etologii  

Back to home page, Nencki home page