POLSKIE TOWARZYSTWO ETOLOGICZNE

POLISH ETHOLOGICAL SOCIETY

Aleksandr Bogdanowicz Kistiakowski

Kistiakowski, Aleksandr Bogdanowicz [w oryginale ukraińskim O. B. Kistiakiwśkyj] (1904-1983), wybitny ukraiński zoolog, ornitolog, zoogeograf i pedagog, syn znanego uczonego - prawnika (od 1917 do śmierci 1922 kierownika katedry prawa państwowego na uniwersytecie kijowskim), filozofa i publicysty. Po ukończeniu średniej szkoły w Kijowie, rozpoczął 1922 studia w Instytucie oświecenia ludowego, które jednak musiał przerwać z powodu trudnej sytuacji materialnej po śmierci ojca, jednakże w latach 1928-1930 zdał egzamin na wydziale biologii uniwersytetu leningradzkiego (tj. w St. Petersburgu) w charakterze eksterna. Zaraz po ukończeniu szkoły średniej, w latach 1920-1928 pracował jako laborant, a po uzyskaniu uprawnień - jako pracownik naukowy Muzeum Zoologii UAN, gdzie przede wszystkim zajmował się awifauną, a także entomologią - w szczególności systematyką wszołów (Mallophaga); w 1929 podjął pracę jako zoolog w państwowym rezerwacie Czarnomorskim. Po ukończeniu studiów pracował jako starszy laborant, a potem (do 1936) jako starszy pracownik naukowy we Wszechzwiązkowym Instytucie Ochrony Roślin. Następnie przeniósł się do Kijowa, gdzie w 1936 pracował na stanowisku zoologa w rezerwacie środkowodnieprzańskim (obecnie kaniowskim), a w 1937 w Muzeum Zoologii, po czym 1937-1941 był asystentem i pracownikiem naukowym uniwersytetu kijowskiego w katedrze zoologii kręgowców. Podczas wojny z Niemcami był w wojskach inżynieryjnych II Frontu Ukraińskiego Armii Czerwonej (za zasługi wojenne otrzymał order Gwiazdy Czerwonej i trzy medale). Po demobilizacji (1946) wrócił na katedrę zoologii kręgowców uniwersytetu w Kijowie, gdzie prowadził wykłady; w latach 1947-1955 był jednocześnie starszym pracownikiem naukowym Instytutu Zoologii UAN; w 1955 przeniósł się na uniwersytet, gdzie 1956 otrzymał tytuł docenta, w 1961 został profesorem i przez wiele lat był kierownikiem katedry, a także pierwszym wśród tamtejszych ornitologów. W następnych latach wykładał zoologię kręgowców i zoogeografię, prowadził też wykłady z bioniki, ornitologii, filogenezy kręgowców, ekologii zwierząt, ochrony przyrody, z aklimatyzacji zwierząt, o zwierzętach przemysłowych, a także prowadził letnie praktyki studenckie z zoologii kręgowców.

Staranne wykształcenie otrzymane dzięki szlacheckiemu pochodzeniu pozwoliły mu już w wieku 15 lat oddać się z zamiłowaniem czynnej działalności przyrodniczej o szerokim profilu: kolekcjonował ptaki w okolicach rodzinnego majątku na Zadnieprzu [we wsi Chatki, w rejonie szyszakskim guberni połtawskiej] i współpracował z Muzeum Zoologicznym Ukraińskiej Akademii Nauk. Wcześnie też rozpoczął działalność zawodową. W początkach swej pracy zawodowej zajmował się przede wszystkim zoogeografią, czemu służyły jego liczne podróże: w latach 1920-ch badał faunę góry Karadag w Azerbejdżanie, odbył pierwszą podróż na Daleki Wschód, do Kraju Ussuryjskiego, badał ptaki ogrodów w okolicy rzeki Kubań na pn. od Kaukazu i na tejże szerokości geogr. w Tien-Szanie, w pobliżu Ałma-Aty (Kazachstan); w 1932-1933 przebywał z dużą grupą zoologów na pn. Kaukazie, gdzie wybuchła epidemia dżumy i postawiono przed nimi zadanie zbadania jej podłoża w tamtejszej populacji gryzoni. W latach 1934-1935 poświęcał uwagę atrakcyjności dla ptaków wprowadzonych w ZSRR pasów leśnych pomyślanych jako czynnik chroniący pola w Kamiennym Stepie. W 1937 badał ornitofaunę Pamiru i jeszcze przed wojną niemiecko-radziecką napisał monografię Pticy zapadnogo Pamira - jednakże rękopis zaginął w okupowanym w niedługim czasie Kijowie; dopiero w 1946 napisał książkę ponownie i przedstawił ją pt. Matieriały po zoogieografii Pamira (Nauk. Zap. KDU, 9, wyp. 6, Trudy Zooł. Muz., 1950 No. 2) jako dysertację kandydata nauk (odpowiednik doktoratu). W 1938 odbył wyprawę na Polesie, w 1939 do rejonu Morza Czarnego, a w 1940 - do rezerwatu astrachańskiego. Wybuch wojny z Niemcami zastał go w Karpatach. Po wojnie uwagę uczonego przyciąga nadal Daleki Wschód: odbywa grupowe wyprawy naukowe do Kraju Ussuryjskiego - w 1958, 1959 i w 1961 - nad Dolny Amur (ze współaut.: Matieriały po faunie ptic Niżniego Amura. Zoogieografija, sbornik II «Woprosy gieografii Dalniego Wostoka». Chabarowsk 1973), a w 1962 nad dopływ Amura - Bureję, gdzie ustalił nową granicę krain ornitofauny mandżurskiej i chińskiej, a także zebrał nowe dane o zasięgach gadów i płazów w rejonie Amuru - opracowując jednocześnie metody określania granic większych obszarów zoogeograficznych. Owocem tych wypraw jest 2 tysiące eksponatów ptaków złożonych w muzeum zoologicznym uniwersytetu kijowskiego. Kistiakowski badał wytwarzanie się ornitofauny sztucznego Zbiornika Krzemieńczuskiego na Dnieprze (w górę od Kijowa), zajmował się też systematyką, ekologią i znaczeniem gospodarczym ptaków łownych i proponował racjonalne regulacje łowiectwa w tym zakresie. Poświęcił też uwagę mechanice lotu ptaków, a w szczególności lotu szybowcowego cz. żaglowego, co zaowocowało pracą Glissirowanije i polot nad şkranom u żywotnych. Wiestn. Zoołogii, 1967 No. 2) i scenariuszem filmu pt. „Polot nad ekranom”.

A.B. Kistiakowski był nie tylko badaczem terenowym, ale też wybitnym teoretykiem. Zajmował się doborem płciowym, głównie w oparciu o „polimorfizm” cech morfologicznych (zwł. barwnych) i behawioralnych u różnych zoogeograficznie populacji bojownika bataliona (Philomachus pugnax), a jego dysertacja z tego zakresu (Połowoj otbor i widowyje opoznawatielnyje priznaki u ptic, Kijew 1958) przyniosła mu w 1960 stopień doktora nauk (który odpowiada naszej habilitacji); zajmował się też pojęciem gatunku i specjacji u ptaków. Dla etologów szczególne znaczenie mają badania Kistiakowskiego nad wędrówkami i orientacją przestrzenną drugorzędową ptaków; był on bowiem twórcą oryginalnej hipotezy ich nawigacji astronomicznej wykorzystującej słońce, odmiennej od hipotezy C.J. Pennycuicka – zob. niż., wykazał też istnienie u ptaków dublujących się mechanizmów orientacji i nawigacji. Napisał scenariusz filmu pt. „Wozwraszczenije domoj”. Był autorem ponad 170 publikacji, w tym - oprócz prac i artykułów naukowych oraz wspomnianych monografii - także podręczników zoogeografii, zoologii, bioniki oraz poradników dla szkół i organizacji łowieckich, wykorzystywanych szeroko poza granicami Ukrainy.

A.B. Kistiakowski poświecał dużo uwagi i energii kształceniu kadr naukowych i pedagogicznych, wychowaniu specjalistów-ornitologów, a także popularyzacji. Miewał wykłady po fabrykach, szkołach, dla myśliwych, występował w telewizji, pisał popularne artykuły i broszury, jak Kak pticy nachodiat dorogu wo wriemija perielotow. Jego uczniowie pracują w różnych zakątkach b. ZSRR od Kijowa i St Petersburga do Magadanu nad Morzem Ochockim. Wchodził w skład komitetu redakcyjnego czasopisma „Wiestnik Zoołogii” UAN, był człnkiem rady naukowej Instytutu Zoologii UAN, rady naukowej ochrony przyrody UAN, a także członkiem prezydium ukr. t-wa myśliwych i rybaków. Przy tym wszystkim był prof. Kistiakowski człowiekiem skromnym: gdy na kilka lat przed jego śmiercią pragnąłem z nim porozmawiać, a nie było możliwości odwiedzić go w ówczesnym miejscu pracy (instytucji wojskowej), ów wybitny uczony nie zawahał się odwiedzić w hotelu swego o ćwierć wieku młodszego kolegi.

Ł.A. Smogorżewskij: Aleksandr Bogdanowicz Kistiakowskij (k 70-letiju so dnia rożdienija), 1974, ss. 89-90; W.A. Mielniczuk: Aleksandr Bogdanowicz Kistiakowskij (1904-1983). K 90-letiju so dnia rożdienija. Berkut, 3, 1994 No 2, ss. 71-72.

Wysunięto trzy najważniejsze hipotezy nawigacji astronomicznej ptaków według słońca, które wszakże wszystkie są w pewnym stopniu błędne: (1) hipoteza angielskiego uczonego G.V.T. Matthewsa (1955) przyjmuje, że ptak ocenia i porównuje [zależny od szerokości geograficznej] łuk zataczany pozornie na niebie przez słońce w miejscu aktualnego pobytu i w docelowym, a także [zależny od długości geograficznej] fakt czy słońce aktualnie wyprzedza swe położenie na niebie w miejscu docelowym, czy zajmuje je później, czy też oba się pokrywają, a następnie udaje się we właściwym kierunku; (2) według hipotezy innego brytyjskiego uczonego, C.J. Pennycuicka (1960) ptak ocenia różnicę zmian w ciągu dnia kąta nachylenia toru słońca w obu miejscach, zaś (3) wg ukraińskiego ornitologa A.B. Kistiakowskiego (1969) ptak ocenia przyrost wysokości słońca w jednakowych odstępach czasu – oba te parametry zależą od położenia geograficznego (por. Sadowski & Chmurzyński 1989, ss. 402-405, Rys. 193). Błędność owych hipotez wynika z tego, że ptak orientuje się o wiele szybciej niż tego wymagałoby poznanie ruchu słońca po niebie.

G.V.T. Matthews: Bird Navigation. New York 1955; C.J. Pennycuick: The physical basis of astronavigation in birds: Theoretical considerations. J. exp. Biol., 37, 1960, ss. 573-593; A.B. Kistiakowski et. al.: Sołnecznaja nawigac-ija u ptic. Wiestn. Zooł., 1969 No. 6; B. Sadowski, J.A. Chmurzyński: Biologiczne mechanizmy zachowania. Warszawa 1989.

Etologia
Pory Roku
Rocznice
Aktualności
Historia polskiej etologii
Piśmiennictwo behawioralne
Pracownia Etologii

Back to home page, Nencki home page