POLSKIE TOWARZYSTWO ETOLOGICZNE

POLISH ETHOLOGICAL SOCIETY

ADRIAAN KORTLANDT

Kortlandt, Adriaan (ur. 1918), wybitny hol. psycholog zwierząt, szczególnie zasłużony z prac nad małpami człekokształtnymi (por. badacze obyczajów i zachowania się małp człekokształtnych). Studiował geografię i psychologię, później zaś - jako uczeń amsterdamskiego psychologa zwierząt, sławnego w latach 1930-ch, J.A. Bierensa de Haana, zainteresował się zachowaniem zwierząt. Badał życie społeczne kormoranów, które opisał w swej dysertacji doktorskiej i artykułach seminaryjnych (np. artykuł o działaniach przerzutowych, który był współczesny sławnemu artykułowi N. Tinbergena na ten temat, podobnie jak artykuł o hierarchicznej organizacji instynktu - który znów z czasem został lepiej znany jako efekt pracy tego autora). Później Kortlandt zwrócił swe zainteresowanie ku szympansom, ich zachowaniu i ekologii, a także odniesieniom do zrozumienia człowieka i jego ewolucji. Wiele z tych badań zostało przeprowadzone na uniwersytecie w Amsterdamie, gdzie A. Kortlandt został docentem, a potem profesorem. Najbogatszym polskojęzycznym źródłem wiadomości o jego osiągnięciach w badaniach nad małpami człekokształtnymi jest książeczka Wandy Stęślickiej 1964. „Zebrał on ogromny materiał obserwacyjny za pomocą kilku wyczerpujących ankiet wysyłanych kolejno do ogrodów zoologicznych całego świata. Ponadto w czasie licznych podróży zarówno sam, jak przy pomocy współpracowników, zbierał obserwacje, przede wszystkim na małpach żyjących w rezerwatach. [...] Oprócz tego wysłał także ankiety do leśniczych, gajowych i strażników leśnych w tych strefach geograficznych, gdzie występują małpy. [...] Wyniki uzyskane z opracowania tych obszernych materiałów są w niektórych punktach wręcz zaskakujące. Zadziwiająco często bowiem stwierdził autor «nie małpie» typy zachowania”. Zaobserwowano bowiem np. w stadach szympansów żyjących na wolności częste przypadki chwytania kamieni czy grudek ziemi i miotania nimi we wroga. „Duże małpy wykorzystują nieraz kije i ułamki drewna jako broń służącą do bicia i kłucia. Są to typy zachowania zupełnie nieoczekiwane u zwierząt nadrzewnych żywiących się głównie pędami, liśćmi i owocami”. Te zjawiska doprowadziły Kortlandta do konkluzji, „że w psychice małpiej istnieje wrodzona instynktowa reakcja obronna”. Kortlandt interesował się też budową gniazd do spania na drzewach przez małpy człekokształtne. „Są to legowiska noclegowe używane zwykle tylko jeden raz, wyjątkowo częściej. [...] Jedynie goryle lubią obozować na ziemi, ale i one raczej szukają krzaków czy zarośli”. „Młode samice małpie, które same jeszcze nie miały młodych, uczą się pielęgnacji potomstwa u starszych, doświadczonych samic, [...] najczęściej u własnych matek, ale nie zawsze [...] Od czasu do czasu stara samica pozwala im nawet dotykać swego maleństwa, iskać je, lizać i nosić”. Z metod wychowawczych stosowanych „przez matkę małpią wobec swych dzieci w niewoli - zauważono, że samica wymierzyła karę chłosty, gdy jej dzieci nie chciały jadać pokarmów podawanych im w niewoli. Szczególnie odnosiło się to do mięsa [...], którego małpie dzieci nie lubiły. Gdy później małpy w niewoli zasmakują w mięsie, wówczas zaczynają uprawiać samorzutnie polowania, zabijając myszy, szczury lub ptaki za pomocą kamieni albo wprost gołą łapą, po czym ze smakiem zjadają mięso zabitej zwierzyny. Z takich i podobnych obserwacji wyciąga Kortlandt wniosek, że małpy człekokształtne są zwierzętami, które mogą polować i że pokarm mięsny jest nawet dla nich korzystny i zdrowy”. Kortlandt twierdzi, że „stosowanie miotanych pocisków nie wywodzi się z prymitywnej techniki łowieckiej, lecz - zapoczątkowane jako odruch obronny wobec napaści drapieżników - dopiero wtórnie przeniesione zostało na aktywne łowy. Bardzo podobne postawy obronne widać także u niektórych naziemnych małp zwierzokształtnych [Cercopithecoidea], np. u pawianów, które nie ograniczając się bynajmniej do odruchów obronnych, bywają nawet zaczepne i prowokujące”. „Strażnicy leśni i łowcy zwierząt zdawali zgodnie relacje o pewnych zadziwiających reakcjach małpich. Goryle np. otoczone przez wrogów, zakrywają twarz rękami lub ramieniem dla ochrony przed natarciem. [...] Kortlandt wnioskuje, że podobny odruch obronny musiał się ukształtować [...] w okresie gdy toczono walkę [...] za pomocą kamieni, odruchów skalnych, kawałków drewna itd.”. Podczas wychowywania młodych małpek człekokształtnych w rodzinie u ludzi z własnymi dziećmi „kilkakrotnie zanotowano, że młode szympansy wykazują wyraźnie stadium «gaworzenia», niejako wstępne stadium ludzkiego mówienia. Zdają się mieć «coś do powiedzenia» swoim opiekunom czy rówieśnikom. Ten interesujący rozwój w pewnym okresie życia młodzieńczego nagle urywa się i wygasa, aby więcej nie wrócić”. Przeszedł na emeryturęw 1983. Niestety Kortlandt wdał się w liczne konflikty, tak że opuścił rodzinny Amsterdam i udał się do Anglii, do Oksfordu (gdzie pracował N. Tinbergen) - tam kupił sobie dom i mimo swych 80 lat jest nadal aktywny i publikuje, często prowokacyjne artykuły.

Eine Übersicht der angeborenen Verhaltensweisen des Mitteleuropäischen Kormorans (Phalacrocorax carbo sinensis (Shaw and Nodder)), ihre Funktion, ontogenetische Entwicklung und phylogenetische Herkunft. Arch. néerl. Zoöl., 4, 1940, ss. 401-442; Idem: Wechselwirkung zwischen Instinkten. Ibid., 4, 1940, ss. 442-520; Signal, Audruck und Begegnung. Arch. néerl. Zool., 10, 1953, 2. suppl., ss. 65-78; Aspects and prospects of the concept of instinct. Arch. néerl. Zool., 11, 1955, ss. 155-284; Tussen Mens en Dier. Groningen 1959; Chimpanzees in the wild. Sci. Am., 206, 1962, ss. 128-138; How do chimpanzees use weapons when fighting leopards? Yearbook Am. Phil. Soc., Philadelphia 1965, ss. 327-332; Experimentation with Chimpanzees in the Wild. W: Progress in Primatology, ed. by D. Starck, R. Schneider, and H.J. Huhn. Stuttgart 1967, ss. 208-224 (Comment. W: Current Anthropology, 14, 1973, ss. 13-14); Handgebrauch bei freilebenden Schimpansen. W: B. Rensch (Hrsg.) Handgebrauch und Verständigung bei Affen und Frühmenschen. Bern 1967, ss. 59-102.

W. Stęślicka: Rodowód człowieka uzupełniony. [Współcz. Bibl. Naukowa „Omega”: t. 4]. Warszawa 1964, ss. 87-88, 90-94, 96-98.

Rocznice
Aktualności
Pracownia Etologii
Etologia
Historia polskiej etologii

Back to home page, Nencki home page