POLSKIE TOWARZYSTWO ETOLOGICZNE

Bertil Kullenberg

Kullenberg, Bertil (1913-2007), szwedzki entomolog-etolog. Po studiach zoologicznych na uniwersytecie w Upsali uzyskał w 1936 tytuł kandydata filozofii, a w 1937 magisterium filozofii w zakresie zoologii, 1941 licencjat, a w 1944 doktorat, po czym został docentem [etatowym] na tymże uniwersytecie; w latach 1948-1968 zajmował stanowisko [nieprzetłumaczalne na polski] ‘laborator’ entomologii, a w latach 1968-1979, tj. do emerytury, był profesorem entomologii na uniwersytecie  –  a w latach 1963-1984 dyrektorem Stacji Ekologicznej Uniwersytetu w Upsali, w Skogsby na wyspie Olandii (na Bałtyku).

Od czasu studiów na licencjat filozofii badał zachowanie się owadów w naturalnym środowisku.– początkowo ich wpółdziałanie z roślinami oraz ich biologię rozrodu. w aspekcie doboru naturalnego. Tak stopniowo doszedł do zapylaczy naziemnych storczyków z rodzaju dwulistnika (Ophrys). Od 1950 zajął się – we współpracy z biochemikiem, prof. Einarem Stenhagenem – kierującą rolą czynników chemicznych na żądłówki, zarówno w łączeniu się w pary i kopulacji. Badania objęły terytorialny lot samców trzmieli (Bombus s.l.) i trzmielców (Psithyrus s.l.), w czasie których rozprowadzają one specyficzne gatunkowo feromony, jak i w zapylaniu storczyków Ophrys.

Najważniejszym dziełem jego życia – opus magnum – jest obszerne (340 str. druku i 51 tablic, częściowo barwnych fotografii) studium analizujące wszystkimi możliwymi wówczas (1961↓) metodami zjawiska zapylania kwiatów w obrębie populacji bliśko ze sobą spokrewnionych sympatrycznych gatunków storczyka z rodzaju Ophrys. „W licznych i długotrwałych (przez z górą 15 lat) badaniach opartych zarówno na na obserwacji w naturze, jak i na eksperymentetach, badacz ten dowiódł, że kwiaty różnych gatunków Ophrys zapylane są przez samce wielu gatunków żądłówek (z podrzędu [żądłówek] Aculeata), należących czterech rodzajów: pszczolinka (Andrena Gorytes [zob. Zahradník↓, ss. 232-233]), Campsoscolia, niestylek (Gorytes [zob. Jacobs & Renner↓, s. 532; Zahradník↓, ss. 236-237]) i Hoplomerus. Warżki w kwiatach odpowiednich gatunków storczyków Ophrys są nie tylko morfologicznie zróżnicowane [por. ss. 49, 108-110] i imitują samice tych rodzajów i gatumków owadów, które przywabiają, lecz nadto wydzielają one różne i specyficzne zapachy seksualne [por. s. 41], ściągające samce do atrakcyjnych dla nich kwiatów” (Szafer↓, ss. 39-43; por. Marler & Hamilton↓, s. 278); Eibl-Eibesfeldt↓, s. 178). „U wielu gatunków, takich jak Ophrys fuscus, powierzchnia warżki posiada podobną do futerka strukturę, przypominająca grzbietowe (dorsalne) włoski samicy owada, którego [kwat] naśladuje” (Eibl- Eibesfeldt, op. cit., ss. 178-179). „Ta ich zoomorfia lub mimezja przez człowieka dostrzegana jest tylko wyjątkowo (np. u kwiatów Ophrys apifera), przypominająceego samicę pszczolinki – Andrena [...]” (Szafer, op. cit., s., 81).

Kullenberg jest członkiem Societas Regia Scientiarum Upsaliensis, Szwedzkiej Akademii Królewskiej i Królewskiego Towarzystwa Fizjograficznego, a także jest honorowym Szwedzkiego Towarzystwa Entomologicznego, jak również Société Zool. Française d'Orchidophilie.

B. Kullenberg: Observations sur Ophrys et les insectes. Bull. Soc. Sci. Maroc, 28, 1948, ss. 138-141; Idem: Investigations on the pollination of Ophrys species. Oikos, 2, 1950, ss. 1-19; Idem: Ophrys insectifera L. et les insectes. Oikos, 3, 1950, ss. 53-70; Idem: Recherches sur la biologie florale des Ophrys. Bull. Soc.Hist. nat. Afr. Nord, 43, 1952, ss. 53-62; Idem: Nouvelles observations sur les rapports entre Ophrys et les insectes. Bull. Soc. Sci. Nat, Maroc, 32, 1952, ss. 175-179; Idem: Biological observations during the solar eclipse in southern Sweden (province of Öland) on 30^th June 1954. Oikos, 6, 1955, ss. 51-60; Idem: On the scents and colours of Ophrys flowers and their specific pollinators among the aculeate Hymenoptera. Svensk Bot. Tidskr., 50, 1956, ss. 25-46; Idem: Field experiments with chemical sexual attractants on Aculeate Hymenoptera males. I. Zool. Bidr., Uppsala, 31, 1956, ss. 253-354; Idem: Studies in Ophrys pollination. Zool. Bidr., Uppsala, 34, 1961, ss. 1-340; Idem: New observations on the pollination of Ophrys L. (Orchidaeceae). Zoon, Suppl. 1, 1973, ss. 9-14; Idem: Field experiments with chemical sexual attractants on Aculeate Hymenoptera males. II. Zoon, Suppl. 1, 1973, ss. 31-42; Idem: Chemical signals in the biocoenosis. W: Biological Signals, publ. by Kungl. Fysiogr. Sällsk. Of Lund, Sweden, 1975, ss. 73-85; Idem: Remarks on the origin of the extracts of Ophrys (Orchidaceae) labella used by Mr Jan Tengö in his studies on scent-induced behaviour in Andrena males. W: J. Tengö: Odour-released behaviour in Andrena male bees (Apoidea, Hymenoptera). Zoon, 7, 1979, ss. 15-48.

G. Bergström, B. Kullenberg, B. Ställberg-Stenhagen & S. S. Ställberg-Stenhagen: Studies on natural odoriferous compounds. II. Identification of 2,3-dihydrofarnesol as mail component of the marking perfume of male bumble-bees of the species Bombus terrestris L. Arkiv Kemi, 28, 1968, ss. 453-469; B. Kullenberg, G. Bergström & S. Ställberg-Stenhagen: Volatile components of the cephalic marking secretion of male bumble-bees. Acta Chem. Scand., 24, 1970, ss. 1481-1482; B. Kullenberg & G. Bergström: The pollination of Ophrys orchids. Nobel Symp., 25, 1973, ss. 253-258; B. Kullenberg, G. Bergström, B. Bringer, B. Carlsberg & B. Cederberg: Observations on scent marking by Bombus Latr. and Psithyrus Lep. males and localization of site of production of the secretion. Zoon, Suppl. 1, 1973, ss. 23-30; B. Kullenberg & G. Bergström: Chemical communication between living organisms. Endeavour, 34, 1975, ss. 59-66; B. Kullenberg & G. Bergström: Hymenoptera Aculeata males as pollinators of Ophrys orchids. Zool. Scripta, 5, 1976, ss. 13-23; B. Kullenberg & G. Bergström: The pollination of Ophrys orchids. Bot. Notiser, 129, 1976, ss. 11-20; B. Kullenberg & M. Guinochet: Ophrys L. W: M. Guinochet & R. de Vilmorin: Flore de France, vol. 3, 1978, ss. 1161-1166; L. Ågren, B. Kullenberg & T. Sensenbaugh: Congruences in pilosity between three species of Ophrys (Orchidaceae) and their hymenopteran pollinators. Ava Acta Regie Soc. Scient. Upsaliensis, Serie V: C, 3, 1984, ss. 15-25; B. Kullenberg, H. Büel & B. Tkalců: Übersicht von Beobachtungen über Besuche von Eucera- und Tetralonia-Männchen auf Ophrys-Blüten (Orchidaceaea). Nova Acta Reg, Soc. Sci. Upsaliensis, Ser. V: C, 3, 1984, ss. 27-40; K. Warncke & B. Kullenberg: Übersicht von Beobachtungen über Bezuche von Andrena- und Colletes cunicularius-Männchen auf Ophrys-Blüten (Orchidaceae). Nova Acta Reg. Soc. Sci. Upsaliensis, Ser. V: C, 3, 1984, ss. 41-55; B. Kullenberg, A.-K. Borg-Karlson and A.-L. Kullenberg: Field studies on the behaviour of the Eucera nigrilabris male in the odour flow from flower labellum extract of Ophrys tenthredinifera. Nova Acta Reg. Soc. Sci. Upsaliensis, Ser. V: C, 3, 1984, ss. 79-110.

Wł. Szafer: Kwiaty i zwierzęta. Zarys ekologii kwiatów. Warszawa 1969; P. Marler, W.J. Hamilton III: Tierischer Verhalten. Mechanismen des Verhaltens. Berlin 1972 (oryginał: Mechanisms of Animal Behavior. New York 1966); W. Jacobs, M. Renner: Taschenlexikon zur Biologie der Insekten. Jena 1974; I. Eibl-Eibesfeldt: Ethology. The biology of behavior, 2nd ed. New York 1975; J. Zahradník: Przewodnik: Owady. Warszawa 1996.

Opracował Jerzy A. Chmurzyński (e-mail: j.chmurzynski@nencki.gov.pl) 3 kwietnia 2007 r.

Etologia
Pory Roku
Rocznice
Aktualności
Historia polskiej etologii
Piśmiennictwo behawioralne
Pracownia Etologii

Back to home page, Nencki home page