|
|
POLSKIE TOWARZYSTWO ETOLOGICZNEPOLISH ETHOLOGICAL SOCIETY |
Karl von Frisch
FRISCH, Karl [Ritter*] VON (1886-1982), pochodzenia austriackiego (ur. w Wiedniu) niem. zoolog i światowej sławy etolog pszczół; uzyskał doktorat 1910 na Uniwersytecie w Monachium, w 1921 został dyrektorem Instytutu Zoologicznego Uniw. w Rostocku, a w 1923 takie samo stanowisko w niem. Uniwersytecie Wrocławskim (wówczas w granicach Niemiec); w 1925 powrócił do Monachium, gdzie zorganizował Instytut Zoologii na tamtejszym uniwersytecie, po jego zniszczeniu w II wojnie świat. pracował do 1950 w Austrii, na Uniwersytecie w Grazu, po czym znów powrócił do Monachium na poprzednie stanowisko dyrektora Inst. Zool., na którym przebywał do emerytury (1958). W okresie apogeum hitleryzmu odczuwał pewną niechęć władz jako “mieszaniec [żydowski] trzeciego stopnia” (zob. v. Frisch 1957), niemniej jednak był w stanie wydobyć Romana J. Wojtusiaka z obozu koncentracyjnego w Sachsenhausen, gdzie go umieszczono w 1939 w ramach tzw. Sonderaktion Krakau (za co ten z kolei mu się odwdzięczył po wojnie wydobywając syna Karla v. Frischa z niewoli sowieckiej; zob. Seyfarth und Pierzchała); por. Aktualności PTEtol. w 1999 r.
Praca naukowa Karla von Frischa w początkowym okresie dotyczyła - jak to wówczas mówiono - zmysłu barw versus rozpoznawanie różnic jasności bodźców wzrokowych, najpierw u ryb, a następnie u pszczół, którym pozostał wierny do końca życia (choć przeprowadził jeszcze badania słuchu u ryb, wykazując że ich zdolność rozpoznawania dźwięków przewyższa ludzką). Obalił oparte na wadliwym eksperymencie przekonanie C. von Hessa, że pszczoły nie rozróżniają barw i wykazał, jak je widzą, że ich system wzrokowy pozwala widzieć bliski nadfiolet (UV), nie pozwala natomiast widzieć czerwieni (co powoduje, że “pszczela biel” musi zawierać UV, w przeciwnym razie ma dla tych owadów subiektywnie odcień dopełniający, zbliżony do żółtopomarańczowego); w tym przedziale pszczoły rozróżniają cztery główne barwy: UV, fiołkowoniebieską, niebieskozieloną (“pawią”), i zielonożółtopomarańczową - później wykazano, że w obrębie drugiej i czwartej z wymienionych barw mogą rozróżniać odcienie, tak że ostatecznie są w stanie rozróżniać fiołkową od niebieskiej, zieloną zaś od żółtej i pomarańczowej - jednak tylko tak, jak my rozróżniamy różne odcienie różu, czerwieni, purpury itp. W dalszych badaniach von Frisch wykazał, że u pszczół występuje następczy i współczesny kontrast barwny (w którym zawsze należy uwzględniać komponent UV!). Von Frisch pierwszy stwierdził też widzenie przez pszczoły polaryzacji światła, która w błękicie nieba pozwala im ekstrapolować położenie słońca zakrytego przez chmury - i w ten sposób stosować nawigację zliczeniową; wykazał również poczucie czasu u pszczół, co pozwoliło mu wykazać, że owa nawigacja opiera się nie na meno- lecz na astrotaksji. W 1919 opublikował też pracę nad zmysłem węchu i smaku u pszczół, w której pokazał, że ten ostatni ustępuje ludzkiemu, choć wrażenia smakowe nie są ograniczone wyłącznie do słodyczy.
Najważniejszym osiągnięciem von Frischa było rozszyfrowanie wraz z uczniami (do których m.in. należał Martin Lindauer) systemu porozumiewania się za pomocą tzw. tańców pszczół, systemu zwanego często [choć raczej niesłusznie] mową pszczół. Szczególnie ważne są tzw. tańce werbunkowe, którymi pszczoły informują swoją drużynę albo o położeniu nowego locum - jeśli są w okresie rójki, albo o (a) rodzaju wziątku, (b) wydajności jego źródła, (c) odległości, a jeśli powyżej ok. 75 m - także (d) kierunku położenia. Ostatecznie okazało się, że taniec okręcany pokazuje odległość w obrębie owych 75 m od ula, zaś wywijany - poza tym dystansem, informując zarazem o kierunku położenia wziątku lub locum (por. R.J. Wojtusiak).
W 1973 zasługi naukowe całego życia von Frischa, a zwłaszcza zbadanie porozumiewania się pszczół, zostały nagrodzone Nagrodą Nobla dla medycyny i fizjologii (Wojtusiak, Chmurzyński) - razem z twórcami etologii, Konradem Lorenzem i Nikolaasem Tinbergenem.
-------------------------------
* Dosł.: ‘Rycerz’ – niem. tytuł szlachecki.
[Ważniejsze książki K. von Frischa:]
Życie pszczół. [Biblioteka Wiedzy t. 16] Warszawa [1935] (informacje o tańcu okręcanym i wywijanym tam zawarte są już zupełnie przestarzałe! - zob. 9. wydanie oryginału Aus dem Leben der Bienen. ["Verständl. Wissenschaft" Bd. 1]. Berlin–Heidelberg 1977; wyd. ang.: The Dancing Bees. An account of the life and senses of the honeybee. New York 1955; wyd. franc.: Vie et mÉurs des abeilles. Paris 1955; polski czytelnik może je uzupełnić wg J.A. Chmurzyński: Tajemnice tańców pszczół. 1. Jakie informacje niesie taniec werbunkowy? Kosmos A, 25, 1976 Nr 5 (142), ss. 393-409; 2. Czy taniec pszczeli jest środkiem porozumiewania się? Kosmos A, 26, 1977 Nr 2 (145), ss. 145-158). Erinnerunges eines Biologen. Berlin 1957 (wyd. ang. A Biologist Remembers. New York 1967). Bees, their vision, chemical senses and language. Ithaca–New York 1950, Revised ed. 1971, Tanzsprache und Orientierung der Bienen. Berlin 1965 (wyd. ang.: The Dance Language and Orientation of Bees. Cambridge, Mass. 1967). Ausgewählte Vorträge 1911-1969. Mit Anmerkungen und Zusätzen. [“Moderne Biologie”] München–Basel–Wien 1970.
[Opracowania, biogramy:]
M. Lindauer: Karl von Frisch zum 80. Geburtstag. Z. vergl. Physiol., 53, 1966, ss. 185-186.
J.A. Chmurzyński: Nagroda Nobla dla etologii. Kosmos A, 23, 1974 Nr 2 (127), ss. 105-114.
R.J. Wojtusiak: Prof. dr Karol von Frisch, odkrywca "mowy" pszczół. Wszechświat, 1974 z. 10 (2132), ss. 256-260.
H. Autrum: Karl von Frisch zum 90. Geburtstag. J. comp. Physiol, 112, 1976, ss. 1-4.
E.-A. Seyfarth und H. Pierzchała: Sonderaktion Krakau 1939. Die Verfolgung von polnischen Biowissenschaftlern und Hilfe durch Karl von Frisch. Biol. in unserer Zeit, 22, 1992 Nr. 4, ss. 218-225.
Opracował Jerzy A. Chmurzyński © 1 grudnia 1998 r.
Back to home page, Nencki home page
