POLSKIE TOWARZYSTWO ETOLOGICZNE

POLISH ETHOLOGICAL SOCIETY

RAJA SZLEP

Rasza (oficjalnie, później używała zdrobniałej formy: Raja) Szlep-Fessel (1911-1995), polska i izraelska badaczka z zakresu etologii (gł. pająków); po ukończeniu w 1937 studiów zoologicznych na Uniwersytecie Stefana Batorego w Wilnie pracowała do wybuchu II wojny świat. w charakterze młodszego asystenta w Zakładzie Biologii USB, gdzie pod kierunkiem prof. dr Jana Dembowskiego prowadziła badania nad zachowaniem budowlanym larwy chruścika (Molanna angustata) i rozpoczęła badania zdolności wzrokowych myszy (prace zginęły w czasie wojny). W latach 1935-39 była też sekretarzem redakcji czasopisma „Wszechświat”. Po okresie pracy w szkołach średnich - podczas wojny i zaraz po powrocie do Polski - w 1948 r. podjęła pracę badawczą w kierowanym przez tegoż prof. dr Jana Dembowskiego Zakładzie Biologii Państwowego Instytutu Biologii Doświadczalnej im. M. Nenckiego (kontynuacji przedwojennego Instytutu Nenckiego TNW) w Łodzi, w charakterze starszego asystenta, a następnie, od 1951 r. - adiunkta. W tym czasie uzyskała stopień doktora nauk przyrodniczych na Uniwersytecie Łódzkim, a następnie, w 1954 r. tytuł naukowy docenta - na podstawie rozprawy O plastyczności instynktu u pająka krzyżaka (Aranea diadema L.) przy budowaniu sieci, w której zwierzęciu amputowano kończyny w różnych kombinacjach i na różnych poziomach. Okazało się, że program budowy sieci zależy wyłącznie od ośrodkowego układu nerwowego, gdyż nawet po amputacji trzech nóg pająk buduje sieć o normalnej strukturze (opublikowane w Acta Biologiae Exper., 16, 1953 Nr 1, ss. 5-22). Te badania zostały wyróżnione nagrodą dyrekcji Instytutu (w 1952), a następnie nagrodą Sekretarza Naukowego PAN (w 1955). Podczas swej pracy - do połowy 1958, w którym polityczny klimat w kraju zmusił ją do wyemigrowania do Izraela - p. Raja Szlep zajmowała się zagadnieniem plastyczności zachowania się u zwierząt niższych. Podejmując na nowo wątek przedwojenny pracowała nad zagadnieniem wyboru ziarenek przez larwę Molanna angustata przy budowie domku. Okazało się, że gdy larwa ta ma do dyspozycji ziarenka różnego kształu, wybiera te, które najlepiej pasują do budowy (opublikowane w Folia Biologica (Cracow), 6, 1958, ss. 301-306). Badała też wpływ nachylenia do pionu ramek, służących jako rusztowanie dla sieci pajęczej, na kształt sieci u krzyżaka (opublikowane w Folia Biologica (Cracow), 6, 1958, ss. 287-299). Inny aspekt plastyczności dotyczył zachowania łowieckiego tegoż pająka - i polegał na habituowaniu (habituacja) tych zwierząt do drgań sieci o określonych częstotliwościach (wyniki opublikowano już po wyjeździe z kraju - w Behaviour, 33, 1964 No. 3/4: 203-239). W swej nowej ojczyźnie podjęła pracę na Uniwersytecie w Jerozolimie - i tam początkowo kontynuowała badania nad pająkami (co zaowocowało dalszymi ważnymi pracami opublikowanymi w Behaviour (7, 1961 No.1, ss. 70) w Proc. Zool. Soc. Lond. (45, 1965 No. 1, ss. 85-89); następnie zajęła się mrówkami (por. Insectes Sociaux, 14, 1967 No. 1, ss. 25-40, 17, 1970 No. 4, ss. 233-244). Jak zwraca uwagę Hölldobler (1999), Raja Szlep była jednym z pierwszych badaczy, którzy dostrzegli znaczenie multimodalnych sygnałów w kontekście porozumiewania się rekrutacyjnego mrówek - w badaniach własnych (1970) i wspólnie z Jacobim (1967). W pracach tych Raja poruszyła także wiele innych bardzo interesujacych zagadnień, na przykład związek stopnia kompletności złożonego wzorca zachowań z poziomem motywacji (jak w klasycznym modelu sezonowego dojrzewania (II.1.) zachowań) oraz addytywne efekty poziomu motywacji i siły stymulacji zewnetrznej (jak w lorenzowskiej zasadzie podwójnej kwantyfikacji). Użyła też jako jedna z pierwszych terminu „ekspresja zachowania”. Należy dodać, że dopóki zdrowie jej na to pozwalało, p. Raja Szlep brała żywy udział w życiu naukowym środowiska etologicznego, jeżdżąc na Międzynarodowe Konferencje Etologiczne, gdzie nierzadko była jedynym propagatorem polskiej etologii - gdy z kraju nikt nie był w stanie wyjechać.

Oprócz wspomnianej pracy dydaktycznej w szkołach - doc. R. Szlep prowadziła (w latach 1952-1953) wykłady w ramach Studium Przygotowawczego Uniwersytetu Łódzkiego.

Doc. Raja Szlep dobrze się zasłużyła swą działalnością organizacyjną Instytutowi Nenckiego. Pełniła mianowicie funkcję zastępcy Kierownika Zakładu Biologii w okresie, gdy liczne obowiązki publiczne i organizacyjno-naukowe obciążały formalnego kierownika Zakładu, prof. dr Jana Dembowskiego (marszałek Sejmu, organizator i Prezes PAN). Wiązało się to m.in. z organizowaniem seminariów zakładowych (dziś kontynuowanych w formie Seminariów Etologicznych), a zwłaszcza z kierowaniem zespołem etologicznym Zakładu, już po jej odejściu przekształconym w pracownię etologii. W trudnych czasach stalinowskich robiła wszystko, co możliwe, żeby utrzymać dobre stosunki międzyludzkie w Zakładzie i równocześnie broniła zagrożonych pracowników przed represjami. Z tego też zapewne względu przy okazji rocznicy 50-lecia Instytutu jej kandydatura do odznaczenia nie była brana pod uwagę, na 75-lecie zaś nie udało się dla niej uzyskać odznaczenia.

R. Szlep, T. Jacobi: The mechanisms of recruitement to mass foraging in colonies of Monomorium venustum Smith, M. subopacum ssp. phoenicium Em., Tapinoma israelis For. and T. simrothi v. phoenicium Em. Ins. Sociaux, 14, 1967, ss. 24-40; R. Szlep-Fessel: The regulatory mechanism in mass foraging and recruitment in soldier of Pheidole. Ins. Sociaux, 17, 1970, ss. 25-40; B. Hölldobler: Multimodal signals in ant communication. J. comp. Physiol. A, 184, 1999, ss. 129-141.

Rocznice
Aktualności
Pracownia Etologii
Etologia
Historia polskiej etologii

Back to home page, Nencki home page