POLSKIE TOWARZYSTWO ETOLOGICZNE

POLISH ETHOLOGICAL SOCIETY

JANINA I JAN DOBRZAŃSCY

Janina DOBRZAŃSKA z d. Brun (ur. 1919), córka Juliana (funkcjonariusza KPP) i matki Stefanii z d. Unszlicht (czł. KPP, WKP(b), żona Jana Wojciecha, pol. myrmekolog (=badacz mrówek) i etolog; w związku z działalnością polityczną rodziców 1926 wyemigrowała z nimi do Gdańska, Francji, Austrii i -1928 - do ZSRR, gdzie 1937 ukończyła 10-klasową szkołę średnią w Moskwie, w latach 1937-1938 była robotnicą w 10. drukarni w Moskwie, potem majstrem zmiany, 1938-1941 kierowcą taksówki w 2. garażu „Taxometer” i w budownictwie nabrzeży w Moskwie, w 1940 rozpoczęła studia, a od (II r.) 1941 przez 4 m-ce sanitariuszka w Armii Czerwonej; 1942 pracując jako spiker i maszynistka w Polskim Radio w Moskwie ukończyła Szkołę Minerską i w latach 1943-1944 brała udział w partyzantce radzieckiej, oddz. „Gwiazda”, w zach. białostocczyźnie (woj. baranowickie i białostockie) jako instruktor-miner i z-ca komisarza ds. młodzieżowych oraz sekretarz organizacji WLKSM (Wsiesojuznogo Leninowskogo Komunisticzieskogo Sojuza Mołodioży („KomSoMoł”), w 1944 została kandydatem podziemnej org. WKP(b); 1944-1945 pracowała jako sekretarka biura PPR w Moskwie, 1945 wstąpiła do PPR i wróciła do kraju. Tu w latach 1945-1948 pracowała w Centr. Szkole PPR/PZPR im. J. Marchlewskiego w Łodzi jako asystent, kier. grupy seminaryjnej. 1948-1952 odbyła studia na Wydz. Biologii i Nauk o Ziemi UŁ, w sekcji zoologii, gdzie uzyskała stopień mgr fil. w zakresie zoologii, po czym 1952-1956 odbyła studia doktoranckie (aspiranckie) w Zakł. Biologii UŁ na temat: „Podział pracy u Formica rufa” pod kierunkiem prof. Jana Dembowskiego; po ich zakończeniu i uzyskaniu ówczesnego tytułu kandydata nauk (doktora) przeszła z „nakazem pracy” do Państw. Instytutu Biologii Dośw. im. M. Nenckiego w Łodzi (później Inst. Nenckiego PAN w Warszawie), gdzie pracowała jako adiunkt u prof. J. Dembowskiego w Zakładzie Biologii do emerytury w 1989, w 1976 uzyskując w tymże Instytucie stopień dr hab. nauk przyrodniczych; w 1978 została kierownikiem tematu, który prowadziła do przejścia na emeryturę w 1990, w którym uczestnikiem był jej mąż, Jan Wojciech (zob. niż.), z którym przez cały czas aktywnego zawodowo życia współpracowała [co stanowiło godny podkreślenia przykład harmonijnej współpracy małżonków - porównywalny z państwem Curie czy rodzeństwem astronomów Herschelów (por. Simmons 1997, ss. 117, 121)]; razem jeździli w teren, gdzie mieszkali w barakowozie typu cyrkowego, przez początkowe lata w stuletniej dąbrowie pod Puławami koło leśniczówki „Michałówka” (las ten zczezł bezpowrotnie po uruchomieniu puławskich „Azotów”), później - w innych miejscach; śladem tej działalności jest piękny film naukowy Mrówcze szlaki powstały we współpracy z reżyserem Wytw. Filmów Oświat. w Łodzi, Stanisławem Kokeszem. J. i J.-W. Dobrzańscy wprowadzili do literatury myrmekologicznej termin ‘aktywiści'; do ważnych osiągnięć naukowych J. Dobrzańskiej należy hipoteza ujemnego sprężenia swóch taktyk behawioralnych: zawiadamiania się i tzw. podziału terenu czyli przywiązania robotnic do stałej obsługi tego samego miejsca w terenie - opracowana na przykładzie mrówki łąkowej (Formica pratensis), u której nie stwierdziła zawiadamiania się, natomiast występuje ścisły podział terenu i funkcji między robotnicami; ten problem był następnie badany przez innych myrmekologów i okazało się, że jednak nie stanowi stałej reguły w świecie mrówek. W opracowaniu syntetycznym (1989) Dobrzańcy polemizowali w E.O. Wilsonem, który w 1963 zaakceptował ich wnioski (1960) przeczące istnieniu zwiadowców u amazonek, Polyergus rufescens, a następnie (1971) zmienił zdanie pod wpływem badań Mary Talbot (1967) dokonanych na amerykańskich amazonkach P. lucidus; autorzy, w znacznym stopniu w opaciu o badania i twierdzenia samego Wilsona dowiedli, że jej doświadczenia były oparte na błędnej metodyce i że wyciągnięto z nich nieuzasadnione wnioski. J. Dobrzańska była zawsze zaangażowana w działalność polityczno-społeczną: 1934-1945 była w ZSRR członkiem „KomSoMoł”, 1945-1948 PPR, a następnie - do 1953 - PZPR. Była nagrodzona Medalem Partyzanckim I kl. przez B-stocki Sztab Partyzancki, otrzymała w ZSRR Order „Czerwonej Gwiazdy” oraz polski Krzyż Grunwaldu III kl.

J. Dobrzańska: Studies on the division of labour in ants genus Formica. Acta Biol. exp., 19, 1959, ss. 57-81; J. Dobrzańska et J. Dobrzański: Quelques nouvelles remarques sur l'éthologie de Polyergus rufescens Latr. (Hyménoptčres, Formicidae). Ins. soc., 7, 1960, ss. 1-8; Idem: Quelques observations sur les luttes entre différentes espčces de fourmis. Acta Biol. exp., 22, 1962, ss. 269-277; J. Dobrzańska: Z etologii Lasius fuliginosus (Formicidae). Mat. VIII Zjazd PTZool, Olsztyn, 1965, ss. 107-109; Idem: The control of the territory by Lasius fuliginosus Latr. Acta Biol. exp., 26, 1966, ss. 193-213; J. Dobrzańska, J. Dobrzański: Zmienność indywidualna w zachowaniu się mrówek. Przegl. psychol., 1966 Nr 11, ss. 130-140; J. Dobrzańska: Ethological studies on polycalic colonies of the ants Formica exsecta Nyl., Acta Neurobiol. exp., 33, 1973 No. 3, ss. 597-622; Idem: Badania nad pasożytnictwem społecznym u mrówek z punktu widzenia międzygatunkowych zachowań przystosowawczych. Kosmos A, 25, 1976 z. 3 (140), ss. 224-242; J. Dobrzańska, J. Dobrzański: The foraging behavior of the ant Myrmica laevinodis. Acta Neurobiol. exp., 36, 1976 No. 5, ss. 545-559; J. Dobrzańska: Problem of behavioral plasticity in slave-making amazon ant Polyergus rufescens Latr. and its slave-ants Formica rufa L. and Formica cinerea Mayr. Acta Neurbiol. exp., 38, 1978 No. 2/3, ss. 113-132; Idem: Evaluation of functional degeneration of the amazon-ant Polyergus rufescens Latr. under an influeance of socially parasitic way of life. Acta Neurobiol. exp., 38, 1978 No. 2/3, ss. 133-138; J. Dobrzańska, J. Dobrzański: Społeczeństwo mrówcze a rozwój indywidualności robotnic. Kosmos, 35, 1986 z. 4 (193), ss. 577-589; Idem: Pasożytnictwo społeczne u mrówek. Pasożytnictwo obowiązkowe. I. Inkwilinizm. Kosmos, 37, 1988 z. 4 (201), ss. 617-639; Idem: Controversies on the subject of slave-raids in Amazon ants (genus Polyergus). Acta Neurobiol. Exp., 49, 1989 No 6, ss. 367-380 (jest tu polemika ze słynnym E.O. Wilsonem, z którą on się zgodził, 1989).

Reżyser: Stanisław Kokesz, zdjęcia: Bolesław Bączyński, konstulant naukowy: mgr Jan Dobrzański i mgr Janina Dobrzańska: Mrówcze szlaki / La route des fourmis, film barwny 35 mm, 350 m, wersja: polska, francuska, angielska. Łódź: WFO 1956 (zob. Katalog filmów oświatowych / Catalogue des films educatifs. Wytw. Filmów Oświat. w Łodzi / Studio des Films Educatifs a Łódź. Warszawa 1960, s. 108).

E.O. Wilson: The social biology of ants. Annu. Rev. Ent., 8, 1963, ss. 345-368; Idem: The Insect Societies. Cambridge. Mass. 1971 (wyd. pol.: Społeczeństwa owadów. Warszawa 1979); Idem: Response to J. Dobrzańska and J. Dobrzański on the raids of Polyergus. Acta Neurobiol. Exp., 49, 1989 No. 6, ss. 379-380.

M. Talbot: Slave-raids of the ants Polyergus ludicus Mayr. Psyche, Cambridge, 74, 1967 No. 4, ss. 299-313; J. Simmons: 200 najwybitniejszych uczonych wszech czasów. Warszawa 1997.

Jan [Wojciech (powszechnie zwany Wojciechem)] DOBRZAŃSKI, (ur. 1922), mąż Janiny, pol. myrmekolog (= badacz mrówek), etolog syn Kazimierza, sędziego sądu grodzkiego w Przemyślu; naukę gimnazjalną odbywał (do 1939) w Warszawie i w Chyrowie, po czym, podczas okupacji [w której Niemcy zamknęli polskie szkoły ogólnokształcące stopnia ponadpodstawowego] ukończył Kurs Przygotowawczy do Szkół Zawodowych II st. przy b. Gimn. im. Górskiego w Warszawie, następnie ukończył w 1944 Państw. Szkołę Elektryczną II wraz z tajnym kompletem maturalnym; wywieziony do Niemiec na roboty przymusowe pracował w warsztatach kolejowich w Pile (wówczas ‘Schneidemühl’), skąd w wyniku choroby wrócił na tydzień przed wyzwoleniem do Łodzi; tu 1945-1946 pracował jako teletechnik w Rej. Urzędzie Telefoniczno-Telegraficznym w Łodzi, 1946-1947 w Widzewskich Zakładach Przem. Bawełnianego „1-go Maja”, a 1947-1948 w Łódzkich Rakładach Radiowych „Fonica” T-4; w wojsku nie służył; pracując wstąpił na Politechnikę Łódzką, skąd po I roku przeniósł się na zoologię na Uniw. Łódzki, gdzie 1949-1952 odbył studia na Wydz. Mat.-Przyr. uzyskując stopień mgr fil. w zakr. zoologii, 1951-1952 pracował jako asystent w Katedrze Biologii Eksperymentalnej UŁ u prof. Jana Dembowskiego, zaś od 1953 z „nakazem pracy” jako asystent w Zakł. Biologii Państw. Inst. Biol. Dośw. im. M. Nenckiego w Łodzi, w 1954 został st. asystentem, a w 1961 adiunktem; 1960 uzyskał stopień dr nauk mat.-przyrodniczych, a w 1970 dr hab. na podstawie dysertacji pt. „Reakcje wrodzone i nabyte w zachowaniu się budowlanym mrówek”, w której postulował uczenie się tych owadów prowadzące do wzrostu sprawności [choć nie wykazał bezspornie, czy nie było to właśnie dorastanie (wzrost) dziedzicznego zachowania się]; 1972 został samodzielnym pracownikiem nauk.-badawczym (od 1974 docentem), 1975-1978 kier. tematu, którego członkiem była jego żona, Janina (zob. wyż.), z którą też harmonijnie współpracował naukowo przez całe aktywne zawodowo życie; od 1989 na emeryturze. J. i J. Dobrzańscy stwierdzili, że pod wpływemn szczególnej, występującej wyjątkowo presji środowiska mogą się pojawiać u mrówek amazonek elementy zachowania się, które wobec ich społeczno-pasożytniczego trybu życia nie ujawniają się w stereotypowych warunkach środowiska. We wspólnej pracy (1982) dotyczącej badania nad mechanizmami przeprowadzek u mrówek rodzaju Formica wykazali, że powszechnie spotykana niezgodność zachowań poszczególnych osobników jest spowodowana wielkim psychicznym zróżnicowaniem indywidualnym tych zwierząt, jednak są one zdolne do zgodnego wykonywania bardzo nawet złożonej działalności zawartej w ich repretuarze uwarunkowanym genetycznie, gdy siła bodźców przekracza próg wyzwolenia tej aktywności u większości robotnic ze służby zewnętrznej; mrówki nie mają jednak wglądu w sytuację i zastosowanie poszczególnych dziedzicznych elementów zachowania się do działalności nietypowej dla gatunku wydaje się przekraczać ich możliwości psychiczne; szybkie uczenie się instrumentalne Formica cinerea dotyczy jedynie czynności, których pewne elementy mają podłoże dziedziczne.

J. Dobrzański: Badania nad zmysłem czasu u mrówek. Folia Biol., 6, 1956; Idem: Zmienność taktyki bojowej u pewnych gatunków mrówek w zależności od sytuacji zewnętrznej. Zjazd. Anat. i Zool. Pol., 1959, ss. 495-497; Idem: Badania porównawcze nad zachowaniem się Polyergus rufescens i F. sanguinea podczas wypraw wojennych po poczwarki. Zjazd Anat. i Zool. Pol., 1959, ss. 498-499; J. Dobrzański: Sur l'éthologie guerri`ere de Formica sanguinea Latr., Acta Biol. exp., 21, 1961, ss. 53-73; Idem: Genesis of social parasitism among ants. Acta Biol. exp., 25, 1965, ss. 59-71; Idem: Contribution to the ethology of Leptothorax acervorum (Hymenoptera: Formicidae). Acta Biol. exp., 26, 1966 No. 1, ss. 71-78; Idem: Reakcje wrodzone i nabyte w zachowaniu się budowlanym mrówek. Rozprawa habilitacyjna. Kosmos A, 19, 1970 z. 4 (105), ss. 395-414; Idem: Nauka o owadach społecznych ze szczególnym uwzględnieniem myrmekologii. W: Powstawanie nowych dyscyplin naukowych pod red. E. Geblewicza. Wrocław 1973, ss. 83-90; J. Dobrzański and J. Dobrzańska: Ethological studies in the ant Tetramorium caespitum. I. Foraging and building behavior. Acta Neurobiol. exp., 35, 1975 No. 3, ss. 299-309; Idem. II. Interspecific relationships. Acta Neurobiol. exp., 35, 1975 No. 3, ss. 311-317; Idem: Some questions related to mechanisms of slave-raids in amazon-ant Polyergus rufescens Latr. Acta Neurobiol. exp., 38, 1978 No. 6, ss. 353-359; Idem: Are the ants capable to learn the nest-building activity atypical to the species? (A study of Formica cinerea Mayr). Acta Neurobiol. exp., 42, 1982 No. 4/5, ss. 369-378; Idem: Rozważania o zespołowej działalności mrówek. Współpraca czy współdziałanie? Kosmos, 36, 1987 z. 1 (194), ss. 61-75.

mgr Jan Dobrzański i mgr Janina Dobrzańska: Mrówcze szlaki / La route des fourmis, film barwny 35 mm, 350 m, wersja: polska, francuska, angielska. Łódź: WFO 1956 (zob. Katalog filmów oświatowych / Catalogue des films educatifs. Wytw. Filmów Oświat. w Łodzi / Studio des Films Educatifs `a Łódź. Warszawa 1960, s. 108).

M. Talbot: Slave-raids of the ants Polyergus ludicus Mayr. Psyche, Cambridge, 74, 1967 Nş 4, ss. 299-313; J. Simmons: 200 najwybitniejszych uczonych wszech czasów. Warszawa 1997.

Opracował Jerzy A. Chmurzyński (e-mail: j.chmurzynski@nencki.gov.pl) 14 stycznia 2002 r.

Rocznice
Aktualności
Pracownia Etologii
Etologia
Historia polskiej etologii

Back to home page, Nencki home page