|
|
POLSKIE TOWARZYSTWO ETOLOGICZNEPOLISH ETHOLOGICAL SOCIETY |
ROMUALD MINKIEWICZ
Romuald
[Kazimierz] Minkiewicz (1878-1944), syn Kazimierza, urzędnika
skarbowego w Suwałkach i Karoliny z Michałowskich, brat Henryka; pol. biolog i
zoopsycholog, literat i namiętny publicysta pisujący podpseudonimem Kazimierz
Romin lub Romuald Romin (albo „Marmeladka”, czym przypominał
Tadeusza Garbowskiego), socjalistyczny
działacz społeczno-polityczny; zajmował się też krytyką literacką i plastyką. Po
ukończeniu gimnazjum w Mariampolu studiował (1895-1900) nauki przyrodnicze na
Uniwersytecie Petersburskim, 1900-1904 był asystentem w Katedrze Zoologii i
Anatomii Porówn. uniwersytetu w Kazaniu i tam doktoryzował się (1904); już w
czasie studiów podjął badania hydrobiologiczne na stacji słodkowodnej w Bołogoje,
potem na stacjach morskich w Sewastopolu (1899), Villefranche sur Mer
(1902-1904) i Banyuls sur Mer (1903), następnie pracował we Francji i Belgii w
stacjach oceanograficznych - ponownie w Villefranche (1905-1906); w okresie
emigracji polit. (1906-1917) pracował w stacjach morskich w Roscoff (1906-1907),
Monako (1909) oraz w Paryżu i Brukseli. Po powrocie do kraju pracował
(1917-1918) w Zakładzie Fizjologii T-wa. Kursów Naukowych w Warszawie, gdzie też
prowadził wykłady - kontynuowane (1918-1939) w powstałej wskutek ich
przekształcenia Wolnej Wszechnicy Polskiej w Warszawie, w której był profesorem
biologii (w latach późniejszych - profesorem honorowym); od listopada 1918
pracował naukowo w utworzonym i kierowanym przez siebie Zakładzie Biologii
Ogólnej T-wa Nauk. W-wskiego, który w 1919 r. został afiliowany przez nowo
utworzony przy tym t-wie Instytut Biologii Doświadczalnej im. M. Nenckiego (po
przerwie wojennej restytuowany w 1947 r. pod nazwą Zakładu Biologii - w
zlokalizowanym w Łodzi Państw. Instytucie Biologii Dośw. im. Nenckiego, w 1952
r. przejęty pod starą nazwą przez nowo utworzoną Polską Akademię Nauk); był też
(1926-1931) jego przewodniczącym, skarbnikiem (1934) i członkiem prezydium
(1920-1939); w 1920-1924 współorganizował z pierwszą polską Stację
Hydrobiologiczną tegoż Instytutu na Wigrach. Okres okupacji niem. podczas II
wojny światowej spędził pracując naukowo prywatnie w domu. Był żonaty z
Aleksandrą z Borkowskich 1-o voto Przewoską; dzieci nie miał. Zmarł w
wyniku niemieckiego postrzału w kolano odniesionego 24-VIII-1944 przy wyjściu z
powstańczej Warszawy, przy którym wyniósł skromne prywatne archiwum naukowe
zdeponowane przez jego pasierbicę p. Halinę Przewoską-Sygową w Pracowni Etologii
Zakł. Neurofizjologii Instytutu Nenckiego w Warszawie; pochowany na cm.
Czerniakowskim przy ul. Powsińskiej, w kwaterze IX (od gł. wejścia - nad którym
plan cmentarza - prosto główną aleją do 3-ej poprzecznej alei Zwiastowania, nią
w prawo prawie do przecinającej ją alei św. Maksymiliana Kolbego, zatrzymać się
przy leżącym po prawej stronie grobie Okuliczów; tam trzeba się przedostać w
głowy tego grobu, z którym głowami styka się grób Minkiewiczów i Przewoskich;
można też dojść od furtki blisko ul. św. Bonifacego prosto do 2. Alei
Porcjunkuli, nią w lewo, przeciąć Al. św. Maksymiliana, wejść w Al. Zwiastowania
- i na niej po lewej stronie dość do grobu Okuliczów; dalej jak poprzednio).
Podobnie jak T. Garbowski i M. Siedlecki, był Romuald Minkiewicz typem człowieka Renesansu: przyrodnikiem i humanistą, na dodatek zaś zaangażowanym teoretykiem i aktywistą społeczno-politycznym (w 1899 i 1902 musiał przerywać studia i pracę asystencką wskutek aresztowań za działalność w niepodległościowym ruchu rewolucyjnym).
W biologicznej pracy naukowej - po pierwszym okresie badań morfologii i systematyki pierwotniaków oraz ogólnych zagadnień hydrobiologicznych opublikowanych w 10 pracach w języku rosyjskim - zajmował się etologią zwierząt, fizjologią percepcji oraz zagadnieniami ogólnymi, przy czym często podejmował polemikę naukową. W tym ostatnim nurcie plasuje się jego polemika z poglądami Ilji Miecznikowa w pracy O dysharmoniach w naturze ludzkiej, o śmierci naturalnej i tzw. instynkcie śmierci (Warszawa 1905), oraz o prawach ‘polibolizmu' nerwowego. Na podstawie swych badań nad zjawiskami pobudliwości i ‘przewodnictwa jakościowego (polibolicznego)' wyodrębnił on 14 praw rozbitych na 3 grupy (1926, 1929).
Ogólem zostawił ok. 65 prac naukowych w języku rosyjskim, francuskim, polskim, angielskim i niemieckim.
Już w 1906 pojawiła się pierwsza publikacja stanowiąca owoc badań nad zachowaniem się zwierząt; interesował się tzw. wówczas tropizmami - a w istocie, jak dziś mówimy, taksjami - w tym zwłaszcza reakcjami na światło barwne, chromotaksją, przy czym stwierdził zjawisko i warunki odwrócenia tego tzw. przezeń 'chromotropizmu' (1906 a, 1907 a). Wg niego chromotaksja wstężniaków (Nemertini), krabów pustelników (Pagurus) i larw (żywików - zoëa) jeżokraba Maia squinado jest niezależna od fototaksji. Jednakże Cotte który powtórzył jego doświadczenia z pustelnikami, uzyskał zupełnie inne wyniki, tak że wg Rose'a, który to cytuje (s. 163), „konkluzje Minkiewicza wydają się być domeną fantazji”; jednakże dziś wiemy, że chromotaksja istotnie może być zjawiskiem niezależnym od fototaksji dodatniej polegającej na kierowaniu się ku światłu jaśniejszemu. Minkiewicz zajął się też ‘synchromatyzmem' etologicznym - jak nazywał reakcje zwierząt na światło i barwę na drodze zmiany ubarwienia lub wyboru miejsca o najodpowiedniejszej barwie (1908 b). To pociągnęło za sobą dalsze prace psycho- i neurofizjologiczne nad powstawaniem ‘nałogów' [jak wówczas mówiono] u ryb (1912) oraz nad teorią widzenia u ludzi przy silnych bodźcach świetlnych (Podstawy doświadczalne i teoretyczne nowego pojmowania zjawisk nerwowych. Warszawa 1917). Poświęcił też całe eksperymentalne studium (1907 b, c, d, 1908 a) instynktowi. Było ono oparte na badaniu zachowania się jeżokraba Maia squinado, skorupiaka o długich nogach chodnych, najeżonego licznymi kolcami, który „ma zwyczaj kłaść na grzbiet najrozmaitsze drobne przedmioty, skrawki i strzępki, które mu się po drodze nawijają. [...] Jeżokrab aby się «przyodziać», wybiera bardzo trafnie przedmioty, których barwa odpowiada zabarwieniu środowiska; uważano, że przez «czynny» ten mimetyzm unika oka wrogów. Skądinąd, mając do wyboru dwa rozmaite środowiska, stale kieruje się ku temu, które odpowiada barwie chwilowego jego przyodziewku”. Minkiewicz poddał szczegółowej analizie mechanizm tego instynktu [...] [Bohn-Drzewina, ss. 536-537]. Jego praca eksperymentalna (1907 b) jest wciąż cytowana (Schöne).
Wyrazem jego priorytetów badawczych była przyjęta przezeń - jako „zadanie ogólne badań prowadzonych w zakładzie [Biologii Ogólnej] analiza stosunku organizmu jako całości do środowiska otaczającego, a więc analiza przystosowań czynnych: 1- tzw. morfologicznych (kształtu, barwy, wymiarów itd.); 2- fizjologicznych (ruchów, rytmów wewnętrznych, procesów metabolicznych, wydzielniczych, wydalniczych itd.) oraz 3- etologicznych lub psychologicznych (instynktów, nałogów, pamięci, orientacji w przestrzeni, stosunków z innymi organizmami, jak symbioza, naśladownictwo itp.).” (Jak widzimy, Zakład Biologii Ogólnej stał się więc pierwszą instytucjonalną placówką w Warszawie do prowadzenia badań zoopsychologicznych i etologicznych - wyprzedzającą w ten sposób zakład krakowski utworzony przez Tadeusza Garbowskiego.) Konsekwencją takich założeń była seria prac własnych i współpracowników nad percepcją i pamięcią kształtów i kierunków u żab i obyczajami błonkówek-żądłówek (Hymenoptera-Aculeata): grzebaczowatych (Sphegidae) i mrówek. Także i w tej dziedzinie - podobnie jak w polibolizmie - zaznaczyła się tendencja do tworzenia nowych terminów i pojęć naukowych (jak kinetotropizm; zob. prawa kinetoelazji) oraz nomotetyczna skłonność autora (1931). Do klasycznych prac należy seria badań nad gniazdami i zwierzyną łowną grzebaczowatych w Polsce; opisał w nim szereg praw - jak (1931 d) prawo rządzące pochyleniem sztolni u szczerkliny piaskowej (Ammophila), (1932) ogólne prawo architektoniczne (a więc etologiczne - jak podkreśla autor) oraz jedną regułę w tym zakresie, a także (1933 a, ss. 218-220) dwa etologiczne prawa gniazd żądłówek: jedno tyczące niesienia się samicy (w jednej komorze może się zawierać tylko jedno jajo), drugie egzodipetalnej pozycji spoczynkowej larwy; wyprowadził też tamże ogólne prawo dotyczące korelacji między cechami etologicznymi ('przemysłowymi' - jak je określił) a cechami morfologicznymi (taksonomicznymi) grzebaczowatych; w tej serii prac wprowadził też Minkiewicz kilka podziałów gniazd żądłówek w oparciu o właściwości architektury i cechy behawioralne samic (podajemy je w hasłach: typologia ganizd żądłówek i typologia gniazdowania żądłówek). Wyróżnił też Minkiewicz (1934 b) w swym studium porównawczym nad zachowaniem się samców grzebaczowatych (Sphegidae) 10 typów ich zachowania się - zob. typologia zachowań zwierzęcych. W pracy (1935) o zbornicy (Myrmosa brunnipes), żądłówce z rodziny żronkowatych (Mutillidae) Minkiewicz wprowadził dwa etologiczne pojęcia: zbiorowisk gniazdowania i sjesty przedwieczornej. Wreszcie wyodrębnił (1936 a) cztery prawa heterochromii płciowej.
Tradycje te kontynuowała po wojnie Pracownia Etologii Zwierząt w Zakładzie Biologii (p.o. kierownika J.A. Chmurzyński), a po przerwie - obecna Pracownia Etologii w Zakładzie Neurofizjologii, kierowana przez P. Kordę i ponownie Chmurzyńskiego).
R. Minkiewicz był członkiem Polskiego Towarzystwa Zoologicznego, natomiast nie przyjął godności członka-korespondenta Tow. Naukowego Warszawskiego z powodu panujących w nim stosunków (Dlaczego nie przyjąłem godności członka w Tow. Naukowym Warszawskim. Wolnomyśliciel Pol., 1934, ss. 1092-1099).
Romuald Minkiewicz od czasów studenckich (1898) był członkiem Polskiej Partii Socjalistycznej; był aresztowany w 1899 w Petersburgu i w 1902 w Kazaniu; w latach 1904-1905 brał udział w wydarzanich rewolucyjnych w Warszawie jako członek Organizacji Bojowej PPS; aresztowany w 1905 r. za udział w rewolucji był więziony w X Pawilonie cytadeli warszawskiej (cela nr 54), po uwolnieniu udał się na do zaboru astriackiego i przez dłuższy czas przebywał w Zakopanem; następnie udał się na emigrację: w 1906 mieszkał w Paryżu u Bolesława Limanowskiego otrzymując pomoc z CKW PPS. Ogłaszał liczne artykuły polityczne i publicystyczne w „Robotniku” (1905-1925, w okresie 1918-1919 wchodził w skład redakcji), w „Trybunie” (PPS - Frakcji Rewolucyjnej; w tym czasie odsunął się od linii ideowej Józefa Piłsudskiego) i in. W 1928 po masakrze 1-majowej demonstracji komunistycznej dokonanej przez bojówkę PPS podjął publicystyczną walkę z kierunkiem Rajmunda Jaworowskiego.
Ulegał wpływom Edwarda Abramowskiego, a lecząc się na płuca w 1905 i 1908 w Zakopanem (wówczas w austro-węgierskiej Galicji, poza granicami Królestwa Polskiego, wbrew ustaleniom Kongresu Wiedeńskiego pozbawionego podmiotowości prawnej i przemianowanego przez władze carskie na ‘Priwislinskij Kraj') należał wraz z nim, Józefem i Dionizym Bekami, Julianem Kowalczykiem i Władysławem Orkanem do tzw. komuny duchowej, której idee wyraził w broszurze O pełni życia i o komunie duchowej (Kraków 1907).
Drugim, wiążącym się z poprzednim, nurtem pozanaukowej działalności R. Minkiewicza był ruch wolnomyślicielski: był współzałożycielem (1920) Stowarzyszenia Wolnomyślicieli Polskich, w 1921 zabiegał wraz z Bolesławem Bierutem o utworzenie bezwyznaniowej gminy w Warszawie, której był przez krótki czas przewodniczącym; w 1922 założył organ Stowarzyszenia Wolnomyślicieli Myśl Wolna, którą redagował. Wbrew opiniom niektórych nie było to stanowisko zdeklarowanego ateisty, lecz człowieka, który nie znosił żadnych pęt stawianych myśli - także przez koła uznawane przezń za klerykalne, np. Jezuitów (zob. Piotr Szulkin 1983); wraz z prof. Janem Baudouinem de Courtenay przeciwstawił się propozycji powiązania wolnomyślicielstwa z klasowym ruchem robotniczym, co doprowadziło do rozłamu (1925) i do rozwiązania Stowarzyszenia; w jego miejsce oni zorganizowali (1926) bardziej umiarkowany Polski Związek Myśli Wolnej z organem Życie Wolne (od 1928 Wolnomyśliciel Polski); na łamach tych czasopism Minkiewicz ogłosił ok. 80 artykułów różnej treści. M.in. żarliwie walczył o naukę polską - uważając uprawianie nauki za warunek sine qua non egzystencji narodu (O polską twórczość naukową. Nauka Pol., 1-2, 1922). Minkiewicz nie tylko walczył o wolność myśli: czynem starał się realizować i szerzyć wolność obywateli bez względu na ich narodowość i wyznanie. Toteż w jego Zakładzie, podobnie jak później u Jana Dembowskiego znalazło się wielu Żydów - nie z powodu jego filosemityzmu, lecz trafiających do niego jak spragnieni do źródła; znajdziemy tu nazwiska S. Biedermanówny i Leonii Papierbuch.
Minkiewicz zajmował się też literaturą: debiutował jako poeta w 1903 ogłaszając utwór Smutna bajka, Kołysanka robotnicza; swe wiersze i dramaty w stylistyce młodopolskiej publikował różnych czasopismach, jak Krytyka, Myśl Wolna, Życie Wolne, Ogniwo, Przedświt, Sfinks, Trybuna, Naprzód, Nowa Gazeta, Robotnik, a nawet Wszechświat. Wydał zbiór poezji Nad morzem mojem. Księga tęsknoty (Warszawa 1910), utwór Lucjan. Dramat współczesny i przyszłych pokoleń (Pięć aktów z prologiem. Warszawa 1911), baśń dramatyczną Królewna morza czyli Dzień życia (Warsszawa 1911), Szopka zwierzęca (Warszawa 1913), tom impresji krytycznych o S. Wyspiańskim, J. Kasprowiczu, L. Staffie U wiecznych wrót tęsknicy (Warszawa 1910); pisał też studia krytyczno-literackie, recenzje i polemizował w sprawach opinii literackich. Jego dramaty o charakterze baśniowo-symbolicznym lub realistyczno-satyrycznym nie znalazły uznania i nie były wystawiane. Był członkiem Związku Zawodowego Literatów Polskich. 1918-1928 opublikował też kilka artykułów na temat plastyki polskiej [wg PSB i Sł.Biol. Pol.].
[Prace i artykuły:] Sur le chromotropisme et son inversion artificielle. C.R. Acad. Sci. Pais., 143, 1906 a Nr 21, ss. 785-787; Le rôle des phénomenes chromotropiques dans l'étude des problčmes biologiques et psychophysiologiques. C.R. Acad. Sci. Paris, 143, 1906 b Nr 23, ss. 934-935; Chromotropism and Phototropism. J. comp. Neurol. Psychol., 17, 1907 a, ss. 89-92; Analyse expérimentale de l'instinct de deguisement chez le Brachyures Oxyrhynches. Arch. Zool. exp. gén., 4e ser., 7, 1907 b Nr 2, Not. Rev. XXXVII-LXVII; Próba analizy instynktu metodą obiektywną: porównawczą i doświadczalną. I. Część ogólna, krytyczno-metodologiczna. Przegl. filoz., 10, 1907 c, ss. 304-335; Próba analizy instynktu... II. Analiza instynktu maskowania się krabów ostroczołych (Brachynia Oxyrhyncha). Przegl. filoz., 10, 1907 d, ss. 598-625; Próba analizy instynktu... III. Część dodatkowa: wysuwające się dalsze zagadnienia i widoki na przyszłość. Przegl. filoz., 11, 1908 a, ss. 17-34 (niem. tłum. całości: Versuch einer Analyse des Instikts nach objektiver vergleichender und experimenteller Methode. Zool. Jb. Syst., 28, 1909 a, ss. 155-238); Étude expérimentale du synchromatisme de l'Hippolyte varians Leach. Bull. int. Acad. Sci. Cracovie, 1908 b, Nr 9, ss. 918-928; Mémoire sur la biologie du tonnelier de mer (Phronima sedentaria Forsk.). Chapitre II. Le comportement: mouvements et réflexes (étude expérimentale et opératoire). Bull. Inst océanogr. Monaco, 1909 b, Nr 152, ss. 1-19; The instincts of the selfconcealment and choice of colors in the Crustacea. Rep. Smithson. Instn. (1909), 1910, ss. 465-485; Pochodzenie człowieka (odczyt). Warszawa 1912 a; Rozwój Ziemi i życia. Warszawa 1912; Recherches sur la formation des habitudes, le sens des couleurs et la mémoire ches les Poissons. Ann Inst. océanogr. 5, 1913, fasc. 4, ss. 1-53; Prawa polibolizmu nerwowego a definicja fizjologiczna neuroz histerycznych i psychastenicznych (Prace Inst. Nenckiego, 3, 1926 z. 4, ss. 1-20; tłum. franc. Les lois du polybolisme nerveux et la définition physiologique des névroses hystériques et psychasténiques. Księga Jubileuszowa dra E. Flatau'a. Warszawa 1929, ss. 444-463); Doświadczenia wzrokowe płazów. I. Wstęp. Prace Inst. Nenck., 4, 1927, z. 1 Nr 55, ss. 1-19; Dogmatyzm i autorytet w nauce i nauczaniu. Warszawa 1928, ss. 61; Les lois du kinétotropisme. Arch. int. Physiol., 34, 1931 a Nr 1, ss. 9-20; Prawa kinetotropizmu [streszcz. poprzedniego]. Pol. Pismo. ent., 10, 1931 b, ss. 145-146; L'intéressant comportement des mâles de Bembex. (Guet-danse nuptial. Orientation. Habitudes. Rythme mnémonique). Pol. Pismo ent., 10, 1931 c, ss. 8-17; Nids et proies des Sphégiens de Pologne. Fragments éthologiques. I-e série. Pol. Pismo ent., 10, 1931 d, z. 3-4, ss. 196-218; Idem. II-me série. Ibid., 11, 1932, z. 1-4, ss. 99-112; Idem. III-e série. Ibid., 12, 1933 a, z. 1-4, ss. 181-261; Rôle des facteurs optiques dans les changements de livrée, chez les Grenouilles adultes (Étude neurobiologique). Acta Biol. Exper. 8, 1933 b Nş 10, ss. 102-177; Les types de comportement des mâles de Sphégiens. Pol. Pismo ent., 13, 1934 b, z. 1-4, ss. 1-20; Les Pompilides a nid fixe et ceux a nid momentané - étude d'éthologie comparée. 1-e partie. Pol. Pismo ent., 13, 1934 b, z. 1-4, ss. 43-60; Myrmosa brunnipes Lepel. et autres Hyménopteres Aculéates méridionaux ou rares, trouvés en Pologne céntrale. Fragm. Faun. Mus. Zool. Pol., 2, 1935 Nr 21, ss. 189-227; Lois de l'hétérochromie sexuelle dans la série animale. C.R. XII-e Congr. int. Zool. Lisbonne, (1935), 1936 a, section I, ss. 451-521; The nyctemeral rhythm of coloration in its complex photoptic determinism, in adult frogs. C.R. XII-e Cogr. int. Zool. Lisbonne, (1935), 1936 b section I, ss. 793-798; Les lois de la sexualisation des couleurs ches les insects. Pol. Pismo ent., 14-15 (1935-1936), 1937, ss. 144-214; Niesienie się robotnic a determinizm płci u mrówek. Pol. Pismo ent., 16-17 (197-1938), 1939 a, ss. 144-161; Z zagadnień etologicznych oprzędu mrówczego. Pol. Pismo ent., 16-17, 1939 b, ss. 168-199; Czy jajo mrówcze jest zdolne do samoistnego rozwoju? Pol. Pismo ent., 16-17, 1939 c, ss. 200-214; Metody długotrwałych hodowli mrówek bez pleśnienia. Rps złożony do druku w Pol. Pis. ent., 18 (1939), spłonął w redakcji.
[Prace współpracowników:] S. Biederman: Doświadczenie wzrokowe płazów. II. Zmysł i pamięć kształtów przedmiotu u żaby. Odwracanie nałogu z wygaszaniem i bez wygaszania. Prace Inst. Nenck., 4, 1927, z. 1, Nr 4, ss. 1-31; S. Razwiłowska: Doświadczenie wzrokowe płazów. III. Zmysł i pamięć wymiarów przedmiotu u żab. Typy reagowania osobnicze. Współbytność kilku procesów skojarzeniowych niezależnych od sibie. Ibid., 4, 1927, z. 1, Nr 60, ss. 1-24; L. Papierbuch: Doświadczenie wzrokowe płazów. IV. Zmysł i pamięć kierunków przedmiotu u żab. Acts Biol. Exper., 2, 1928, ss. 165-210.
[Opracowania i biogramy:] J. Cotte: Recherches sur le chromotropisme des Pagures. C.R. Soc. Biol., 1921, s. 553; M. Rose: La question des tropismes. Paris 1929; A. Bohn-Drzewina: Psychologia porównwcza zwierząt. W: Poradnik dla samouków, t. 10: Zoologia II. Warszawa 1932, ss. 506-554; H. Schöne: Complex behavior. W: The Physiology of Crustacea ed. by T.H. Waterman, vol. II: Sense organs, integration, and behavior. New York & London 1961, ss. 465-520; P. Hertz: Romuald Minkiewicz. W: P. Hertz: Zbiór poetów polskich XIX w., księga piąta. Warszawa 1967, s. 108 (tamże na ss. 109-110 dwa wiersze R. Minkiewwicza); P. Szulkin: Romuald Minkiewicz - uczony i wolnomyśliciel. Czł. i Światopogl., 1983 Nr 8 (211), ss. 143-150.
Opracował Jerzy A. Chmurzyński © 12 grudnia 1997 r.
