|
|
POLSKIE TOWARZYSTWO ETOLOGICZNEPOLISH ETHOLOGICAL SOCIETY |
ROMAN WOJTUSIAK
Roman J[ózef] Wojtusiak (1906-1987), syn Romana, urzędnika Polskich Kolei Państwowych i Karoliny z Najborów, pol. zoopsycholog, etolog, lepideptorolog i oceanograf; po ukończeniu w swym rodzinnym Krakowie szkoły średniej odbył studia (1925-1929) na WydzialeFilozoficznym UJ, z zoologią jako kierunkiem głównym i geografią - jako dodatkowym. Był uczniem, a od 1926 asystentem, a następnie starszym asystentem u wybitnego zoologa-etologa i filozofa przyrody, prof. Tadeusza Garbowskiego, fundatora krakowskiej szkoły zoopsychologicznej, założyciela i kierownika (1922-1926) Pracowni Psychogenetycznej, w 1926 przekształconej w Zakład o tej samej nazwie, a także Władysława Szafera i Michała Siedleckiego. W 1929 złożył egzamin ze Studium Pedagogicznego, 1933 na nauczyciela szkół średnich oraz odbył praktykę nauczycielską w Gimnazjum im. św. Anny w Krakowie; w 1930 uzyskał na UJ doktorat filozofii w zakresie zoologii, a w 1935 został jednym z najmłodszych w Polsce docentów (1) na podstawie rozprawy habilitacyjnej pt. Świat wrażeń wzrokowych u żółwi (Roczn. Wydz. Fil. UJ, 1, 1935 Nr 2, ss. 57-145), wygłosił też wykład habilitacyjny pt. Rozróżnianie barw u zwierząt a barwy kwiatów (Kosmos B, 62, 1936, ss. 259-284); w 1936 został adiunktem, mimo to - zgodnie z przedwojenną tradycją przywiązaną do tytułu docenta zaczął od razu faktycznie kierować administracją Zakładu (objętego przez M. Siedleckiego), co kontynuował do momentu aresztowania w 1939 podczas hitlerowkiej Sonderaktion Krakau i wywiezieniu przez gestapo do więzienia we Wrocławiu, a następnie - wraz z innymi krakowskimi uczonymi - do obozów koncentracyjnych w Dachau i Sachsenhausen, skąd w 1940 uratowała go interwencja Karla von Frischa (mimo iż ten był sam z kolei uznany za „mieszańca III stopnia”); 1941-1952 pracował jako kustosz Muzeum Przyrodniczego Polskiej Akademii Umiejętności w Krakowie, brał też aktywny udział w ratowaniu zbiorów naukowych i bibliotek polskich, a także w tajnym nauczaniu uniwersyteckim - wykładając w latach 1943-1945 zoologię ogólną i systematyczną oraz zoogeografię. W styczniu 1945 powrócił na stanowisko adiunkta, a od 1946 został docentem (2.) etatowym; powierzono mu też kierowanie Zakładem Psychogenetycznym, przemianowanym następnie na Zakład Zoopsychologii i Etologii Zwierząt; w 1948 został mianowany tytularnym profesorem zoologii UJ, w 1954 dostał nominację na profesora nadzwyczajnego, zakład zaś przemianowano na Katedrę Zoopsychologii i Etologii Zwierząt; w 1960 został profesorem zwyczajnym, a w 1975 katedrę ponownie przemianowano na Zakład Zoopsychologii i Etologii Zwierząt, którym kierował do przejścia na emeryturę w 1976. W 1981 miało miejsce uroczyste odnowienie doktoratu w 50-lecie jego uzyskania.
Ożenił się z Haliną Franckiewicz, z którą miał troje dzieci: Janusza, Danutę i Andrzeja. Dr H. Wojtusiakowa jest szczególnie znana z opracowań syntetycznych o zwierzętach współżyjących z roślinami (por. wskaźniki [nektaru]).
Pracę naukową rozpoczął R.J. Wojtusiak jeszcze w czasach gimnazjalnych; wiązała się ona z licznymi podróżami i stażami zagranicznymi: w 1928 był stypendystą w Morskiej Stacji Biologicznej w Roscoff we Francji, w 1929 brał udział w Morskim Kursie Naukowym Biologicznym W Wielkiej Wsi (dziś Władysławowo) nad Bałtykiem, w 1930 zwiedził Instytut Oceanograficzny w Splicie, pracował także w Stacji Morskiej w Helgolandzie i w Warnie; zaprojektował wówczas w 1933 plan badań orientacji ptaków, prowadzony następnie przez jego zespół przez wiele lat. W 1932 jako stypendysta Funduszu Kultury Narodowej odbył roczne studia naukowe na uniwersytecie w Getyndze u prof. Alfreda Kühna, w Wiedniu u H. Przibrama oraz w Monachium u Karla von Frischa. Tam stwierdził niezgodność faktów z jego ówczesną teorią tańców pszczół (zawartą np. w polskim wydaniu Życia pszczół z 1935 r.), że taniec okręcany zawiadamia o pyłku, a wywijany o nektarze; von Frisch wówczas nie przyjął tego do akceptującej wiadomości i dopiero po II wojnie światowej przyznał, że wiąże się to tylko z odległością od ula (wywijany informuje o celach bardziej oddalonych); podobnie praca nad rozpoznawaniem się pszczół z tego samego i z obcych uli przyniosła wyniki odwrotne niż poprzednio uzyskał von Frisch i zostały potwierdzone w 25 lat później przez M. Rennera. Wojtusiak zwiedził zakłady naukowe w Hamburgu, Kilonii, Halle, Lipsku, Bernie Szwajcarskim i Zurichu (jak wiadomo, powojenne pokolenie polskich etologów z trudem mogło liczyć na jeden wyjazd naukowy za granicę). W 1934 i 1936 brał udział w podróży naukowej na Czarnohorę i Górki Czywczyńskie, a w 1935 uczestniczył jako zoolog w Pierwszej Polskiej Wyprawie do Centralnego Kaukazu i zwiedził zakłady naukowe w Moskwie i Tbilisi. W latach 1937, 1957 i 1963 pracował w Instytucie Oceanograficznym w Splicie, a w 1946 odbył 3-tygodniową podróż naukową z ramienia British Council po Anglii, zwiedzając zakłady naukowe w Londynie, Cambridge, Oksfordzie, Tring i Stację Morską w Plymouth. Podczas tej podróży występował także jako delegat władz polskich i Polskiej Akademii Umiejętności w Krakowie dla przejęcia zbiorów Muzeum Wojska Polskiego II Armii z Bliskiego Wschodu dla PAU, co w pełni zrealizował. W 1952 został wysłany do Albanii jako delegat Min. Szkoln. Wyższ., a w 1952 odbył podobną podróż naukową z ramienia PAU do Bułgarii. W 1958 jako stypendysta Fundacji Rockefellera odbył podróż naukową po Stanach Zjednoczonych, zwiedzając zakłady i muzea w Nowym Jorku, Bostonie, Woods Hole (gdzie ongiś pracował Jan Dembowski), Waszyngtonie, Chicago, Miami, Orange Parku, Marinelandzie, Vero Beach i in. W 1952 przebywał w ramach wymiany kulturalnej w Helsinkach. W 1933 opisał we Wszechświecie, z. 4 (ss. 498-500) Hełm nurkowy w zastosowaniu do obserwacji biologicznych, przy użyciu którego wykonał pionierskie w Europie badania podmorskie; zreferował je po wojnie w 1973 na III Światowym Kongresie Badań Oceanograficznych (por. W morskiej toni, wyd. 2. Warszawa 1950).
Roman Wojtusiak prowadził rozległą działalność naukową z kilku dziedzin: oceanografii biologicznej, fizjografii gór, ochrony przyrody, zoopsychologii i etologii oraz faunistyki entomologicznej (był specjalistą od motyli, lepidopterologiem) - przy czym często łączył te dziedziny; interesował się też wpływem pola magnetycznego i zaćmień słońca na zwierzęta prowadząc w tym zakresie obserwacje. Jego pierwsza pracą oceanograficzną było O reagowaniu rozgwiazdy Asterias rubens na bodźce chemiczne parzyste (Acta Biol. Exp., 3, 1929 Nr 3, ss. 271-279), w której stwierdził niezgodność zachowania się jej z teorią ‘tropizmów' J. Loeba (1929); potwierdziła to także praca: Doświadczenia nad wpływem podwójnego oświetlenia na larwy homara i jeżokraba (z uwzględnieniem wioślarek) (Acta Biol. Exp., 7, 1931 Nr 1, ss. 1-25); badania O reakcjach młodych węgorzy na światło i barwy (Ks. Pamiątk. XIV Zjazdu Lekarzy i Przyrodn. Polski. Poznań 1933, ss. 498-500) wykazały, że reakcje te są biologicznie uzasadnione i prowadzą do znalezienia właściwego środowiska. Badał alpejską faunę motyli w Kaukazie, opracował biogeografię Kaukazu, co zawarł w książce W sercu Kaukazu (Lwów-Warszawa 1936). Z naukowymi podstawami ochrony przyrody zetknął się biorąc udział w pamiętnych wycieczkach prowadzonych przez prof. Szafera w Tatry, Pieniny, Góry Świętokrzyskie, na Czarnohorę i na Podole, R.J. Wojtusiak był potem jednym z założycieli Tatrzańskiego Parku Narodowego. Być może tam właśnie polubił badania zespołowe, którymi z czasem sam kierował, np. pamiętne obozy naukowe w Tatrach. Do końca życia czynnie i bezpośrednio angażował się w ochronę polskiej przyrody.
W dziedzinie badań behawioralnych R. Wojtusiak był jednym z ostatnich konsekwentnych psychologów zwierząt - uznając ją psychologię zwierząt za naukę eksperymentalną wykorzystującą takie terminy jak inteligencja, intelekt (sic) i in. (por. jego skrypt uczelniany UJ [nr 388]: Zoopsychologia. (Etologia doświadczalna). Kraków 1981); tak jak było w czasach R. Minkiewicza i T. Garbowskiego określenia etologia używał Wojtusiak dla dziedziny opisowej (skrypt uczelniany UJ [nr 529] Etologia opisowa zwierząt. (Obyczaje zwierząt). 1986; oba te skrypty stanowiły zapis jego wykładów prowadzonych od 1935 r.; zawierają wykaz wybranego piśmiennictwa, przy czym druga z nich - prac źródłowych). Z jego artykułów ogólnych należy wymienić Zasadnicze pojęcia i metoda interpretacji w zoopsycho1ogii [w Mat. do naucz. psychologii, ser. I, t. 2. Warszawa 1969, ss. 223-240]; w 1971 inny jego artykuł, Zoopsychologia i etologia pojawił się w I t. Biologii XX wieku (Warszawa 1971, ss. 475-512); już przed wojną była znana napisana przezeń wspólnie z Haliną Łuczyńską bardzo instruktywna, choć napisana dla dzieci, książka Z życia i obyczajów zwierząt (Kraków 1938), wydana również w 1938 r. (w serii „Biblioteczki Biologicznej” [z. 11]) urocza książeczka dla uczniów szkół średnich: Instynkt i jego przejawy w świecie zwierzęcym przyczyniła się do wyboru drogi życiowej przez piszącego te słowa.
Badania eksperymentalne prowadził R. Wojtusiak w czterech głównych kierunkach: orientacji przestrzennej pierwszorzędowej (taksji, nazywanych przezeń stale 'taktyzmami') i drugorzędowej (zdolności powrotu do gniazda) oraz wędrówek (ptaków, oraz od 1939 nietoperzy, a także ważek), zajmował się też wrażliwością zmysłową kręgowców (zwł. widzeniem barw i kształtów u żółwi), w ostatnich latach zwrócił swe zainteresowanie w kierunku bioakustyki (stworzył największy w Polsce zbiór nagrań głosów zwierząt); interesował się też plastycznością instynktów owadów oraz współżyciem ich z kwiatami. Wykazywał wiele inwencji eksperymentalnej, np. pierwszy w świecie opracował metodę znakowania motyli i ważek znakami staniolowymi. Wraz z żoną wykazał (1939), że typ reakcji na światło i cień u rozmaitych ryb adriatyckich wyraźnie zależy od etologii danego gatunku. Stwierdził (1929) pamięciowy ('mnemiczny') typ orientacji przestrzennej gąsienic bielinka kapustnika, poprzednio znany tylko u postaci doskonałych owadów społecznych. Póżniej - wraz z żoną (1954) - wykazał to również u innych gąsienic żyjących gromadnie (por. 1972). W przeprowadzonych wraz z Bronisławem Ferensem badaniach nad ptakami (por. 1938 - Ryc. 17; 1948, 1949, 1960) wykazał m.in., że w miarę wzrostu odległości wywiezienia jaskółek dymówek do 150 km od gniazda prędkość ich lotu rośnie, by następnie utrzymywać się na tym samym poziomie. Autorzy postulowali, że w obszarze o promieniu 150 km ptaki te wykazują orientację pamięciową, co później zostało powszechnie przyjęte. Wróble, jako ptaki osiadłe, wracają tylko z odległości dwudziestu kilku km. Wykazano (1978) też, że pole magnetyczne ziemskie nie wywiera zdecydowanego wpływu na zdolności orientacyjne jaskółek. Dla wyjaśnienia niektórych faktów dotyczących orientacji ptaków Wojtusiak wysunął dwie hipotezy: (1) hipotezę (Wojtusiaka) podczerwonej orientacji ptaków i (2) przypuszczenie, że rozpoznawania miejsca gniazdowania z wielkich odległości jest umożliwiane percepcją krótkich fal radiowych z miejsc gniazdowania (por. 1960), co pośrednio potwierdził (ze współautorami 1980) wykazując wpływ ekranów aluminiowych umieszczonych na głowach jaskółek. W pracy z Kazimierzem Kowalskim (1951) wykazano, że nietoperze podkowce małe Rhinolophus hipposideros wywiezione ze swej jaskini wracają w dużym procencie z odległości do 24 km, przy czym nie wyjaśnia tego sama echolokacja. Już w 1933 w zakładzie A. Kühna w Getyndze wykazał Wojtusiak (por. 1935), że największa wrażliwość oka żółwia wodnego przypada na barwy długofalowe (pomarańczową i czerwoną) oraz że - wbrew ówczesnie obowiązującemu poglądowi C. Hessa - widzą one także barwy krótkofalowe (np. niebieską); mimo, iż mają tylko czopki, rozróżniają dobrze odcienie szarości; tym samym okazało się, że teoria Schultza nie ma zastosowania do wszystkich zwierząt. Wraz z Zofią Majlert (1976) zanalizował głosy reliktowego gada, hatterii cz. tuatary (Sphenodon punctatus punctatus), co dało podstawy do poglądu, że mogą one służyć do echolokacji w norach, w których się gnieździ (por. Majlert i Wojtusiak 1976).
R.J. Wojtusiak był niejako „człowiekiem-instytucją”: wszechstronność jego działań i efektywność była imponująca: opublikował ok. 120 artykułów i komunikatów naukowych - co w niemałym stopniu wynikało z ogromnej liczby prac magisterskich, których byli prawie pozbawieni inni polscy etolodzy (jak R. Minkiewicz, J. Dembowski, P. Korda czy J.A. Chmurzyński), napisał kilka książek i 250 artykułów popularnych - miał bowiem wybitny talent wykładowcy i popularyzatora, toteż jego wykłady cieszyły się niesłabnącym zainteresowaniem, a wykładał zoopsychologię i etologię zwierząt, ekologię zwierząt, ewolucjonizm i oceanografię. Garnęli się też do niego studenci: pod jego kierunkiem ok. 300 osób wykonało prace magisterskie; 30 uzyskało stopień doktora, a 6 osób stopień docenta (1.). Uczniami R.J. Wojtusiaka byli m.in. W. Kałkowski, Kazimierz Kowalski, Marian Młynarski, Zofia Lenkiewicz, W. Harmata, Adam Łomnicki, Zygmunt Bocheński, J.A. Chmurzyński i syn Janusz Wojtusiak. R.J. Wojtusiak wprowadził Bronisława Ferensa do Pracowni Psychogenetycznej prof. Tadeusza Garbowskiego, która - a potem Zakład Zoopsychologii i Etologii Zwierząt - pozostał miejscem jego pracy. Współpracował też z Kazimierzem Wodzickim.
Był R. Wojtusiak „człowiekiem o bardzo szerokich horyzontach i zainteresowaniach, przyrodnikiem naturalistą o humanistycznym spojrzeniu na świat. Miał własne oryginalne poglądy na losy cywilizacji i świata, zbliżając się w pewnych momentach do [...] poglądów laureata Nagrody Nobla Konrada Lorenza, znanego etologa, którego dobrze znał. [...] Był człowiekiem wielkiego serca, otwartym na sprawy ludzkie, życzliwym, szlachetnym, cierpliwym i dobrym” (Harmata 1988, s. 8).
Roman Wojtusiak był wiceprzewodniczącym Komisji Profilaktyki Zdrowia Psychicznego PAN, w której ramach przewodniczył również Sekcji Biometeorologicznej. Należał do rad naukowych Morskiego Instytutu Rybackiego w Gdyni, Zakładu Zoologii Systematycznej i Doświadczalnej PAN w Krakowie, Instytutu Biologii Dośw. im. M. Nenckiego PAN w Warszawie, Miejskiego Ogrodu Zoologicznego w Krakowie, Komisji Ochrony Zwierząt Państw. Rady Ochrony Zwierząt, Pienińskiego Parku Narodowego i Tatrzańskiego Parku Narodowego. Był wiceprzewodniczącym Komitetu Wojewódzkiego Ochrony Przyr. w Krakowie, członkiem Komisji Biologicznej PAN w Krakowie, Komisji Słownika Biologicznego PAN, Komisji Zastępczości Narządów Zmysłowych PAN, Sekcji Polskiej Międzynar. Unii Biologicznej oraz New York Academy of Science; był członkiem prezydium komitetu Obchodów 1000-lecia Państwa Polskiego, członkiem prezydium Komitetu Jubileuszu 600-lecia UJ; był też członkiem wielu rad redakcyjnych polskich wydawnictw naukowych. Należał do Polskiego Towarzystwa Zoologicznego, Pol. T-wa Entomologicznego, Pol. T-wa Przyrodników im. Kopernika. Bardzo lubił chodzić na spacery w góry i łapać motyle.
Za swą działalność naukową, dydaktyczną, organizacyjną i społeczną był wielokrotnie odznaczany, m.in. Krzyżem Kawalerskim Orderu Polonia Restituta, tytułem honorowym „Zasłużonego Nauczyciela PRL” oraz „Zasłużonego Pracownika Morza”, Złotym Krzyżem Zasługi, Medalem KEN i in.; pośmiertnie otrzymał Krzyż Oświęcimski. Dla uczczenia pamięci R.J. Wojtusiaka utworzono 6 nazw motyli z rodziny kraśników (Zygaenidae), jest też podgatunek Zygaena filipendulae wojtusiaki Holik 1939. Pochowany na Cm. Rakowickim w Krakowie.
[Niektóre nie wymienione wyżej ważniejsze
publikacje R.J. Wojtusiaka:] Über die Raumorientierung bei Pieris-Raupen.
Bull. Int. Acad. Polon. Sci. Cl. Sci. math. nat., Sér. B: Sci. nat. (II),
1929 Nr 3, ss. 59-66; Weitere Untersuchungen über die Raumrientierung bei
Kohlweis-Raupen. Bull. Int. Acad. Polon. Sci. Cl. Sci. math. nat., Sér. B: Sci.
nat. (II), 1930 Nr 1-2, ss. 629-654; O zorganizowaniu badań
ornitologicznych nad przelotami ptaków w Polsce. Nauka Polska, 17, 1933, ss.
225-226; Wodzicki, K., Wojtusiak, R.J.: Untersuchungen über die Orientation
und Geschwindigkeit des Fluges bei Vögeln. I. Experimente an Schwalben (Hirundo
rustica L.). Acta Ornithol. Mus. Zool. Polon., 1, 1934, ss. 253-274;
Wojtusiak, R.J.: Über den Farbensinn der Schildkröten. Z. vergl. Physiol.,
18, 1933 H. 3, ss. 393-436; Über den Formensinn der Schildkröten. Bull. Int.
Acad. Polon. Sci. Cl. Sci. math. nat., Sér. B: Sci. nat. (II), 1934 Nr 8-10,
ss. 249-373; Świat wrażeń wzrokowych u żółwi. Roczn. Wydz. Filoz. UJ, 1,
1935 z. 2, ss. 57-145; R.J. Wojtusiak,
H. Wojtusiakowa: Über die Schatten und Lichtreaktionen einiger Seefische und
ihre biologische Deutung. Zool. Polon., 3, 1939, ss. 167-188; Pająki
cowboye. Wszechświat, 1947 Nt 9, ss. 257-260; Investigation on the vision
of infra-red in animals. I. Investigations on water-tortoises. Bull. Int. Acad.
Pol. Sci. Cl. Sci. math. nat., Sér. B: Sci. nat. (II), 1948 Nr 1-7, ss.
43-61; R.J. Wojtusiak and M. Młynarski: Investigations on the vision of
intra-red in animals. II. Further experiments on water tortoises. Bull Acad.
Pol. Sci. Cl. Sci. math. nat., Sér. B: Sci. nat. (II), 1949, ss. 95-120; R.J.
Wojtusiak: Wędrówki ptaków. Warszawa 1948; Polish investigations on
homing in birds and their orientation in space. Proc. Linn. Soc. Lond.,
Session 160 (1947-48), Pt. 2 Nr 11, Febr. 1949, ss. 99-108; Badania nad
orientacją przestrzenną ptaków w Polsce. Ochrona Przyr., 18, 1949, ss.
122-133; Widzenie światła spolaryzowanego a „mowa” i orientacja przestrzenna
pszczół. Wszechświat, 1951 Nr 7, ss. 193-200; K. Kowalski, R.J. Wojtusiak:
Homing experiments on bats. Part I. Bull. Int. Acad. Pol. Sci. Cl. Sci. math.
nat., Sér. B: Sci. nat. (II), 1951, ss. 33-56; Witamina „T” i jej wpływ
na postać i obyczaje zwierząt. Wszechświat, 1953 Nr 5, ss. 109-115;
Widzenie barw u kręgowców. Kosmos, 2, 1953 Nr 1-2, ss. 12-28; R.J. Wojtusiak,
H. Wojtusiak: Orientacja przestrzenna u żyjących gromadnie gąsiennic motyli
dziennych / Rhopalocera. Kosmos, 3, 1954 z. 6, ss. 108-109; Zachowanie
się zwierząt podczas zaćmienia Słońca. Wszechświat, 1955 z. 1, ss. 19-22;
R.J. Wojtusiak, Z. Majlert: Obserwacje nad zachowaniem się zwierząt w czasie
całkowitego zaćmienia Słońca w dniu 30 czerwca 1954 roku. Folia Biol., 4,
1956 Nr 3-4, ss. 331-383; K. Kowalski et al.: Sprawozdanie z akcji
obrączkowania nietoperzy w Polsce w latach 1939-1953. Acta Theriol., 1, 1957
Nr 5, ss. 109-158; Zastępczość narządów zmysłowych u zwierząt. Zesz.
Problemowe Nauki Polskiej, 1957, ss. 9-35; Bibliografia publikacji Katedr
Wydziału Biologii i Nauk o Ziemi UJ z lat 1945-1955. Zakład Psychologii i
Etologii Zwierząt UJ, ul. św. Anny 6. Zesz. Nauk. UJ, 2, 1957 z. 15, ss.
127-132; Polski dorobek na polu zoopsychologii i etologii za lata 1953-1956.
Przegl. zool., 1, 1957 z. 3, ss. 217-228; A new practical method of
marking insects. Folia Biol., 6, 1959 Nr 1, ss. 71-78; Orientacja
przestrzenna ptaków. Przegl. zool., 1960, ss. 254-271; Ornitologia
ogólna. Ptak, jego budowa i życie. Warszawa 1960, ss. 1-464; Ewolucja
psychiki u zwierząt. W: Stulecie Karola Darwina. Kraków 1960, ss.
73-101; Z. Majlert, R.J. Wojtusiak: Aktywność mrówek Formica rufa L. podczas
częściowego zaćmienia Słońca w dniu 2 października 1959. Zesz. Nauk. UJ, 6,
1962, ss. 95-120; Zmysł barw u zwierząt. Przegl. zool., 8, 1964 z. 3, ss.
201-221 (przedruk w Materiały do nauczania psychologii pod red. L.
Wołoszynowej, ser. I. Psychologia ogólna, t. 2, Warszawa 1969, ss.
327-355); Zoopsychology and ethology as subject for university lectures and
classes. UNESCO: New Trends in Biology Teaching, 1, 1967, ss. 24-36; R.J.
Wojtusiak, Z. Majlert, B. Ferens: Studia nad głosami ptaków. Cz. I: Ptaki
Polski. Zesz. Nauk. UJ, 9, 1965, ss. 189-200 (załącznik - płyta
gramofonowa); Od przyzwyczajeń do ujmowania związków przedmiotowych u
zwierząt. Psychologia rozumienia. Warszawa 1968; Orientacja przestrzenna
ptaków. Przegl. zool., 13, 1969 z. 4, ss. 254-271; Problemy badań nad
etologią ptaków. Przegl. zool., 14, 1970 z. 2, ss. 195-203; Osiągnięcia
polskiej entomologii w zakresie etologii. Pol. Pismo Ent., 41, 1971 Nr 4,
ss. 733-746; Dotychczasowy stan obserwacji nad migracjami owadów w Polsce.
Przegl. zool., 16, 1972 z. 4, ss. 396-407; Mnemische Orientierungsart bei
soziallebenden Larvalformen der Insecten. Folia biol., 29, 1972 Nr 1-2, ss.
121-134; Badania nad wpływem czynników meteorologicznych i sztucznej
jonizacji powietrza na zachowanie się zwierząt. Problemy Uzdrowiskowe, 5,
1973a z. 72, ss. 25-29; Znaczenie poznawcze i praktyczne etologii zwierząt.
Przegl. zool., 17, 1973b z. 2, ss. 180-188; R.J. Wojtusiak, Z. Majlert:
Bioacoustics of the voices of tuatara Sphenodon punctatus punctatus, New
Zealand J. Sci., 16, 1973, ss. 305-313; Etologia. W: Encyklopedia
„Przyroda i Technika”, wyd. 2. Warszawa 1974, ss. 308-313; Z. Majlert, R.J.
Wojtusiak: Bioakustyka etologiczna w Polsce. Przegl. zool., 20, 1976 z.
1, ss. 49-60; R.J. Wojtusiak et al.: Homing experiments on birds. Part
XIII: The influence of terrestrial magnetism on homing ability in the swallow,
Hirundo rustica L. Folia Biol., 26, 1978 Nr 4, ss. 287-293; Ogrody
zoologiczne jako miejsce badań etologicznych. W: Mat. Ogólnopol. Symp.
PTZool. Sekcji Ogrodów Zool. Zagadnienia problemowe, Wrocław 1979, ss. 5-24
(ditto. Przegl. zool., 23, 1979 Nr 2, ss. 173-182); R.J. Wojtusiak
et al.: Homing experiments on birds. Part XV: The influence of radio
waves on the homing of swallows (Hirundo rustica L.) Folia Biol., 28, 1980
Nr 2, ss. 127-144; Z. Lenkiewicz et al.: Wpływ otoczenia bogatego i
ubogiego w bodźce wizualne na przyrosty wagowe świń. Acta Agrar. et Silvestr.,
Ser. Zootechn., 20, 1981, ss. 163-181; R.J. Wojtusiak, Z. Majlert:
Pole magnetyczne Ziemi a organizmy żywe. Problemy, 1981 z. 6, ss. 10-17;
Perspektywy rozwoju oceanografii w Polsce. Rozprawy Wydz. III Gdańskiego Tow.
Nauk., 1985, ss. 245-262; Zoopsychologia i Etologia Zwierząt na
Uniwersytecie Jagiellońskim. 60-lecie Zakładu Zoopsychologii i Etologii Zwierząt
U.J. 1922-1982. Kraków 1985; R.J. Wojtusiak (red.): Biometeorologia a
organizm ludzi i zwierząt. Warszawa-Kraków 1986; R. J. Wojtusiak, Z. Majlert:
Zachowanie elektryczne ryb. Wszechświat, 1988 z. 1, ss. 1-6.
[Opracowania, biogramy i cytaty:] R.J. Wojtusiak: Utworzenie „oddziału naukowego” w Dachau. Przrgl. Lek., 39, 1977 Nr 1-3, ss. 178-182; Idem: Przxyczynek do dziejów tzw. Sonderaktion Krakau. Przegl. Lek., 39, 1978 Nr 1-3, ss. 178-182; Wojtusiak Roman. W: Kto jest kim w Polsce, wyd. 1. Warszawa 1984, ss. 1088-1089; B. Ferens: Roman Józef Wojtusiak 1906-1987. Chrońmy Przyr. Ojczystą, 44, 1988 Nr 4, ss. 56-61; W. Harmata: Prof. dr hab. Roman J. Wojtusiak (1906-1987). Informacja sekretarza d/s prasowych UJ z dn. 5-II-1988, ss. 7-8; Idem: Roman Józef Wojtusiak (1906-1987). Obituary. Folia Biol., 37, 1989, ss. 1-2, 3-4. Z. Lenkiewicz: Prof. dr Roman Józef Wojtusiak. Wszechświat, 89, 1988 Nr 6, pp. 143-144; Anonim: Profesor doktor hab. Roman Wojtusiak (1906-1987). Biul. MIR, 1988 Nr 1-2, 77-79; J. Wojtusiak: Prof. dr hab. Roman J. Wojtusiak (1906-1987) [złożone do druku w:] Studia Ośrodka Dokumentacji Fizjograficznej PAN; J. Wallace: An Introduction to Ornithology. New York 1955, s. 234; W.H. Thorpe: Learning and Instincts of Animals. London 1969, s. 334; R. Chauvin: Le Comportement Animal. W: Psychophysiologie, II. Paris 1969, ss. 297-298; I. Akimushkin: Animal Travellers. Moscow 1970, s. 316; E.-A. Seyfarth und H. Pierzchała: Sonderaktion Krakau 1939. Die Verfolgung von polnischen Biowissenschaftlern und Hilfe durch Karl von Frisch. Biol. in unserer Zeit, 22, 1992 Nr. 4, ss. 218-225.
Opracował Jerzy A. Chmurzyński © 12 grudnia 1997 r.
